RBSE Class 12 Sanskrit अपठितावबोधनम् 80-100 शब्दपरिमिताः सरलगद्यांशाः

Rajasthan Board RBSE Class 12 Sanskrit अपठितावबोधनम् 80-100 शब्दपरिमिताः सरलगद्यांशाः

80-100 शब्दपरिमिताः सरलगद्यांशाः

(1)
वृक्षा: भू अन्ति। आः में मनुष्य इव भुक्त्वा प्रीत्वा च जीवन्ति मूलाने वृक्षारां मुखानि भवन्ति ते पाद: जलं पिबन्ति अत एव पादपाः कथ्यन्ते तेषां मूलानि भूमितः रसं गृहीत्वा सर्वेषु अवयवेषु नयन्ति, तेन ते प्रवर्धन्तेः पुष्पन्ति, फलन्ति। वृक्षाः अपि वर्षा शीतातपैः प्रभाविताः भवन्ति। तेऽपि सुखानि दुःखानि च अनुभवन्ति। तेषु अपि प्राणाः भवन्ति, अतएव ते प्राणिनः इव जायन्ते, वर्धन्ते, पुष्पन्ति, फलन्ति, म्रियन्ते च। ते कदापि खगमृगजलचरनराः इव न विचरन्ति अतः अचराः कथ्यन्ते। बहूपकुर्वन्ति वृक्षाः प्राणिनाम्। वृक्षाः अशरणानां शरणम्, बुभुक्षितानां भोजनम्, संतप्तानां समाश्रयाः वृष्टिकारकाः सन्ति। वृक्षारोपणं वृक्षरक्षणं च अस्माकं रक्षायै परमावश्यकम्।

हिन्दी अनुवाद-वृक्ष भूमि में उत्पन्न होते हैं। वृक्ष भी मनुष्य के समान खाकर और पीकर जीवित रहते हैं। मूल (जड़े) वृक्षों के मुख होते हैं। वे पैरों से जल पीते हैं, इसीलिए पादपाः’ कहे जाते हैं। उनकी जड़े भूमि से रस ग्रहण करके सभी अवयवों में ले जाती हैं, उससे वे बढ़ते हैं, फूल देते हैं और फल देते हैं। वृक्ष भी। वर्षा, सद, गर्मी से प्रभावित होते हैं। वे भी सुख और दुःख का अनुभव करते हैं। उनमें भी प्राण होते हैं, इसीलिए वे प्राणियों के समान उत्पन्न होते हैं, बढ़ते हैं, फूलते हैं, फलते हैं और मरते हैं। वे कभी भी पक्षी, पशु, जलचर और मनुष्यों के समान विचरण नहीं करते हैं, इसलिए अचर’ कहे जाते हैं वृक्ष प्राणियों को बहुत उपकार करते हैं। वृक्ष अशरणों के शरणदाता, भूखों का भोजन, संतप्तों के आश्रय तथा वर्षा करने वाले हैं। हमारी रक्षा के लिए वृक्षारोपण और वृक्षों की रक्षा करना परम आवश्यक है।

प्रश्नाः

  1. वृक्षाणां मुखानि कानि भवन्ति? (एकपदेन उत्तरम्)
  2. वृक्षाः कुत्र उद्भवन्ति? (एकपदेन उत्तरम्)
  3. के पादपाः कथ्यन्ते? (पूर्णवाक्येन उत्तरम्)
  4. बहूपकुर्वन्ति वृक्षाः प्राणिनाम् इत्यस्मिन् वाक्ये ‘उपकुर्वन्ति’ इति क्रिया पदस्य कर्तृपदम् किम?
  5. तेषु अपि प्राणाः भवन्ति अस्मिन् वाक्ये ‘तेषु’ इति सर्वनामपदं कस्य संज्ञा पदस्य स्थाने प्रयुक्तम्?
  6. चराः’ इत्यस्य विलोमपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
  7. वृक्षाः वृष्टिकारकाः सन्ति इत्यत्र विशेष्य पदं किम्?
  8. गद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत।

उत्तर:

  1. मूलानि
  2. भूमौ
  3. वृक्षाः पादपाः कथ्यन्ते
  4. वृक्षाः
  5. ‘वृक्षेषु’ इति स्थाने
  6. अचराः।
  7. वृक्षाः।
  8. वृक्षाणां महत्त्वम्

(2)
परेषाम् उपकारः परोपकारोऽस्ति। अन्येभ्यो मनुष्येभ्यो जीवेभ्यो वा तेषां हितसम्पदानार्थं यत् किंचिंद् दीयते, तेषां साहाय्यं वा क्रियते, तत् सर्वं परोपकारशब्देन गृह्यते। संसारे परोपकार एवं स गुणो विद्यते, येन मनुष्येषु जीवेषु वा सुखस्य प्रतिष्ठा वर्तते समाजसेवायाः भावना, देशप्रेमभावना, देशभक्तिः, दीनोद्धरणभावना, परदुःखकातरता सहानुभूत्यादयश्च परोपकारगुणस्य ग्रहणेनैव भवति। परोपकारकरणेन हृदयं पवित्रं, सत्वभावसमन्वितं सरलं विनयोपेतं सरसं सदयं च भवति। परोपकारिणः परेषां दुःखं स्वीयं दुःखं मत्वा तन्नाशाय प्रयतन्ते। ते दीनेभ्यो दानं ददति, निर्धनेभ्यो धनं, वस्त्रहीनेभ्यो वस्त्रं, पिपासितेभ्यो जलं, बुभुक्षितेभ्योऽन्नं अशिक्षितेभ्यश्च शिक्षा ददति। सजनाः परोपकारेणैव प्रसन्नाः भवन्ति। ते परोपकरणे स्वीयं दुःखं न गणयन्ति। परोपकारेण सुख शान्तिश्च वर्धेते।

हिन्दी अनुवाद-दूसरों का उपकार करना ही परोपकार है। अन्य मनुष्यों अथवा जीवों के लिए उनका भला करने हेतु जो कुछ दिया जाता है अथवा उनकी सहायता की जाती है, वह सब परोपकार शब्द से ग्रहण की जाती है। संसार में परोपकार ही वह गुण है, जिससे मनुष्यों अथवा जीवों में सुख की प्रतिष्ठा है। समाजसेवा की। भावना, देशप्रेम की भावना, देशभक्ति, दीनों का उद्धार करने की भावना, परदुःखकातरता और सहानुभूति आदि परोपकार के गुण को ग्रहण करने से ही होती है। परोपकार करने से हृदयं पवित्र, सत्वभाव से युक्त, सरल, विनम्रता से युक्त, सरस और दयायुक्त होता है। परोपकार करने वाले दूसरों के दुःख को अपना दु:ख मानकर उसका विनाश करने के लिए प्रयत्न करते हैं। वे दोनों को दान देते हैं, निर्धनों को धन, वस्त्रहीनों को वस्त्र, प्यासों को जल, भूखों को अन्न और अशिक्षितों को शिक्षा देते हैं। सज्जन परोपकार से ही प्रसन्न होते हैं। वे परोपकार करने में अपने दु:ख की परवाह नहीं करते हैं। परोपकार से सुख और शान्ति बढ़ती है।

प्रश्नाः

  1. अन्येभ्यः मनुष्येभ्यः यत् किंचित् हितसम्पादनार्थं क्रियते तत् किम्? (एकपदेन उत्तरम्)
  2. सज्जना: केन प्रसन्नाः भवन्ति? (एकपदेन उत्तरम्)।
  3. परोपकारकरणेन हृदयं कीदृशं भवति? (पूर्णवाक्येन उत्तरम्)
  4. ते दीनेभ्यो दानं ददति।’ इत्यस्मिन् वाक्ये ‘ददति’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
  5. ते परोपकरणे…………न गणयन्ति इत्यत्र ‘ते’ इति सर्वनामपदं कस्य संज्ञापदस्य स्थाने प्रयुक्तम् अस्ति?
  6. ‘निर्दयम्’ इत्यस्य विलोमपदं गद्यांशात् लिखत
  7. ‘स्वीयं दु:खम्’ इत्यनयोः विशेषणपदं किम्?
  8. गद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत

उत्तर:

  1. परोपकारः।
  2. परोपकारेण
  3. परोपकारकरणेन हृदयं पवित्रं, सत्वभावसमन्वितं सरलं विनयोपेतं सरसं सदयं च भवति।
  4. परोपकारिणः (ते)
  5. सज्जनाः।
  6. सदयम्।
  7. स्वीयम्।
  8. परोपकारस्य महत्त्वम्

(3)
मेघदूते कालिदासेन स्वप्रियावियुक्तस्य यक्षस्य मनोव्यथायाः चित्रणं कृतम्। अस्य काव्यस्य भागद्वयमस्ति-पूर्वमेघः उत्तरमेघश्च।अलकापुर्याः स्वामी कुबेरः। स्वकर्त्तव्यं प्रति प्रमादिनं यक्षं शपति सः यक्षः एकवर्षपर्यन्तं शापवशात् स्वगृहात् दूरे रामगिरेः आश्रमेषु निवसतियथा कथञ्चिद् अष्टौ मासाः व्यतीताः अनन्तरम् आषाढ़मासः आगच्छतिआषाढ़मासे आकाशे मेधं दृष्ट्वा यक्षः अतीव दुःखितः भवति तस्य विरहवेदना तीव्रा भवति। सः मेघमाध्यमेन अलकापुर्यां स्व प्रिया समीपे संदेशं प्रेषयितुम् इच्छति। मेघं पूजयित्वा सः यक्षः स्व वृत्तान्तं कथयति। पूर्वमेघे सः रामगिरितः अलकापुरी पर्यन्तं मार्गस्य वर्णनं करोति। रामगिरिः महाराष्ट्र प्रदेशे नागपुर-समीपे वर्तते। अलकापुरी च हिमालयपर्वते स्थिता अस्ति। रामगिरितः हिमालयपर्यन्तं मार्गे आगतानां पर्वतानां, नदीनां, वनानां, पुरीणां च वर्णनं कविना कृतम् अस्ति। एवं बाह्य प्रकृत्याः सुन्दरं चित्रणम् अस्ति। कविना नदीषु नायिकानां मेघे च नायकस्य आरोपणं कृत्वा प्रकृत्याः मानवीकरणम् अपि कृतम्।

हिन्दी अनुवाद-मेघदूत में कालिदास ने अपनी प्रियतमा से वियोगी यक्ष की मनोव्यथा का चित्रण किया है। इस काव्य के दो भाग हैं–पूर्वमेघ और उत्तरमेघ अलकापुरी का स्वामी कुबेर अपने कर्तव्य के प्रति असावधान यक्ष को शाप देता है। वह यक्ष एक वर्ष तक शाप के कारण अपने घर से दूर रामगिरि के आश्रमों में रहता है। जैसे तैसे आठ महीने व्यतीत हो गये, इसके बाद आषाढ़ का महीना आता है। आषाढ़-मास में आकाश में मेघ (बादल) देखकर यक्ष अत्यधिक दुःखी होता है। उसकी विरह-वेदना तीव्र हो जाती है। वह मेघ के माध्यम से अलकापुरी में अपनी प्रियतमा के पास सन्देश भेजना चाहता है। मेघ की पूजा करके वह यक्ष अपना वृत्तान्त कहता है। पूर्वमेघ में वह रामगिरि से अलकापुरी तक के मार्ग का वर्णन करता है। रामगिरि महाराष्ट्र प्रदेश में नागपुर के पास है। और अलकापुरी हिमालय पर्वत पर स्थित है। कवि ने रामगिरि से हिमालय तक के मार्ग में आये हुए पर्वतों, नदियों, वनों और नगरों का वर्णन किया है इस प्रकार बाह्य प्रकृति का सुन्दर चित्रण है। कवि ने नदियों में नायिकाओं का और मेघ में नायक का आरोप करके प्रकृति का मानवीयकरण किया है।

कस्य रक्षणे अस्माकं रक्षणं भविष्यति RBSE Class 12  प्रश्नाः

  1. कः यक्षं शपति? (एकपदेन उत्तरत)
  2. अलकापुरी कुत्र स्थिता वर्तते? (एकपदेन उत्तरत)
  3. यक्षः मेघमाध्यमेन किं कर्तुमिच्छति? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. “आषाढ़ मासे :::::दुःखितः भवति।” इत्यत्र ‘भवति’ क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
  5. “अस्य काव्यस्य भागद्वयम् अस्ति” इत्यस्मिन् वाक्ये ‘अस्य’ इति सर्वनामपदं कस्य संज्ञापदस्य स्थाने प्रयुक्तम् अस्ति?
  6. ‘मन्दा’ इत्यस्य विलोमपदं गद्यांशात् लिखत।
  7. ‘अष्टौमासाः’ इत्यनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
  8. गद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत।

उत्तर:

  1. कुबेरः
  2. हिमालयपर्वते
  3. यक्षः मेघमाध्यमेन अलंकापुर्यां स्वप्रियासमीपे संदेशं प्रेषयितुम् इच्छति।
  4. ‘यक्षः’ इति ‘ भवति’ क्रियायाः कर्तृपदमस्ति।
  5. मेघदूतस्य स्थाने प्रयुक्तम्।
  6. ‘तीव्रा’ इति पदं ‘मन्दा’ इति पदस्य विलोमपदम्।
  7. ‘अष्टौ’ इति विशेषणपदमस्ति।
  8. ‘मेघदूतं काव्यम्’।

(4)
संस्कृतभाषायां नाटकानां प्रणेतृषु प्रधानान्यतमस्य महाकवेर्भवभूतेः वास्तविक नाम श्रीकण्ठ इत्यासीत्। हर्षचरिते बाणभट्टः भवभूतेर्नाम कीर्तयति। अष्टमशतकोत्पनः वामनश्च तदीयग्रन्थतः स्वग्रन्थे उदाहरणं ददाति। अस्य पिता नीलकण्ठः माता च जातुकर्णी विदर्भराज्ये पद्मपुरेऽयं कविरासीत् अयं महाभागः कान्यकुब्जस्य यशोवर्मणः सभायाम् आसीत् पण्डित प्रकाण्डो यजुर्वेदी चायम्। अयं काश्यपगोत्रीयः कुमारिलस्य शिष्यश्चासीत्। करुणरसप्रवाहपरीक्षयां परीख्यते तर्हि नाटकत्रयेऽस्य उत्तररामचरितमेव सर्वातिशायि। यथाऽत्र करुणरसप्रवाहः तथा नान्यत्र। अतएव कथ्यते यत् कारुण्यं भवभूतिरेव तनुते।”

हिन्दी-अनुवाद-संस्कृत भाषा में नाटकों की रचना करने वालों में प्रमुखतम महाकवि भवभूति का वास्तविक नाम श्रीकण्ठ था। हर्षचरित में बाणभट्ट ने भवभूति के नाम की प्रशंसा की है। अष्टम शताब्दी में उत्पन्न वामन ने उनके ग्रन्थ से अपने ग्रन्थ में उदाहरण दिये हैं। इनके पिता का नाम नीलकण्ठ और माता का नाम जातुकर्णी था। ये कवि विदर्भराज्य के पद्मपुर में रहते थे। ये महोदय कान्यकुब्ज के यशोवर्मा की सभा में थे। यह प्रकाण्ड पण्डित और यजुर्वेदी थे और ये काश्यप गोत्र के कुमारिल के शिष्य थे। यदि करुण-रस के प्रवाह की परीक्षा में परीक्षण किया जाये तो इनके तीन नाटकों में उत्तररामचरित ही सबसे श्रेष्ठ है। जिस प्रकार का इसमें करुण रस का प्रवाह है, वैसा अन्यत्र नहीं है। इसीलिए कहा जाता है कि ‘करुण रस में भवभूति ही श्रेष्ठ है।”

jeevanam pavithram vishesh padam kim RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. भवभूतेः सर्वातिशायि नाटकं किम् (एकपदेन उत्तरत)
  2. कस्य महाकवेः वास्तविक नाम श्रीकण्ठ इत्यासीत्? (एकपदेन उत्तरत)
  3. कः विद्वान् कस्य कवेः ग्रन्थतः स्वग्रंथे उदाहरणं ददाति? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. ‘पण्डितप्रकाण्डः’ इति पदं कस्य विशेषणम् अस्ति?
  5. हर्षचरिते बाणभट्टः भवभूतेर्नाम कीर्तयति” इत्यत्र ‘कीर्तयति’ क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
  6. “अयं महाभागः कान्यकुब्जस्य:::आसीत्’ इत्यस्मिन् वाक्ये ‘अयम्’ इति सर्वनामपदं कस्य संज्ञा-पदस्य स्थाने प्रयुक्तम् अस्ति?
  7. नैष्ठ्र्यम्’ इत्यस्य विलोमपदं गद्यांशात् लिखत’
  8. गद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत।

उत्तर:

  1. उत्तररामचरितम्
  2. महाकवेर्भवभूतेः।
  3. अष्टमशतकोत्पन्नः वामनः भवभूतेः कवेः ग्रंथतः स्वग्रंथे उदाहरणं ददाति।
  4. ‘पण्डित प्रकाण्डः’ इति पदं भवभूतेः विशेषणम् अस्ति।
  5. ‘कीर्तयति’ इति क्रियायाः कर्तृपदं ‘बाणभट्टः वर्तते।
  6. ‘अयम्’ इति सर्वनामपदं भवभूतिः’ इति संज्ञापदस्य स्थाने प्रयुक्तम्।
  7. कारुण्यम्।
  8. महाकविः भवभूतिः।

(5)
विट्ठलभाई पटेलमहोदयः वाक्कीलता व्यवसायं न अमन्यत एवं सामाजिकसेवाम् अजानात्। एकदा पटेलो मुम्बईनगरे कस्यापि अभियोगस्य पक्षे स्वकार्यम् अकरोत् फौजदार्याः महान् अभियोग आसीत्। लेशमात्रत्रुट्या स मृत्युदण्डं प्राप्तुं विवशः अभवत्। पटेलोऽभियोगे स्वपक्षमस्थापयत् तथैव कोऽपि जनः तस्मैः पत्रमेकमयच्छत् पटेलः पत्रं पठित्वा वादे लीनः संजातः। कमपि भावं न प्रकटितवान्। स्वतर्कशक्त्या साक्ष्येण च सः स्वपक्षमजयत्। न्यायालयाद् बहिः आगतं तं यदा तस्ये मित्रं पत्रविषयेऽपृच्छत् तदा सोऽसूचयत् यत् पत्रे तस्य पल्याः मृत्योः सूचनाऽस्ति तन्मित्रमपृच्छत् पत्न्याः मृत्योः सूचना प्राप्यापि भवता न्यायालये वादो न. त्यक्तः, कथमपि कष्टभावो न लब्धः। गंभीरवचसा पटेलः प्रत्युत्तरं ददौ‘पत्नी तु गता परं कथं मेऽभियोज्योऽपि मृत्युमाप्नुयात्’? पटेलस्य मित्रम् अवाक् अभवत्।

हिन्दी-अनुवाद-विट्ठलभाई पटेल महोदय वकालत को व्यवसाय नहीं मानते थे, अपितु उसे सामाजिक सेवा जानते थे। एक बार पटेल ने मुम्बई नगर में किसी अभियोग के पक्ष में अपना कार्य किया। फौजदारी का बहुत बड़ा अभियोग (दावा) था। लेशमात्र गलती से वह मृत्युदण्ड को प्राप्त करने के लिए विवश हो गया था। पटेल ने अभियोग में अपना पक्ष प्रस्तुत किया, तभी किसी व्यक्ति ने उसको एक पत्र दिया। पटेल पत्र पढ़करं वाद में लीन हो गया। किसी भी भाव को प्रकट नहीं किया। अपनी तर्क शक्ति और साक्ष्य से अपने पक्ष को जिताया। न्यायालय से बाहर आने पर उससे जब उसके मित्र ने पत्र के विषय में पूछा तो उसने बताया कि पत्र में उसकी पत्नी की मृत्यु की सूचना थी। उसके मित्र ने पूछा कि पत्नी की मृत्यु की सूचना पाकर भी आपने न्यायालय में वाद को नहीं छोड़ा और किसी भी तरह का कष्ट भाव प्राप्त नहीं किया। गम्भीर वचनों से पटेल ने उत्तर दिया पत्नी तो चली गई किन्तु क्या मेरा अभियोगी भी मृत्यु को प्राप्त करता?” पटेल का मित्र अवाक् हो गया।

समस्या’ अस्य पदस्य विशेषणपदं लिखत RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. पटेलो वाक्कीलता काममन्यत? (एकपदेन उत्तरत)
  2. पटेलः कुत्र अभियोगस्य व्यवसायमकरोत्? (एकपदेन उत्तरेत)
  3. पटेलः मित्रं किमुत्तरम् अयच्छत्? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. अभ्यन्तर’-पदस्य विलोमपदं कित्र प्रयुक्तम्?
  5. ‘अधिगत्य’-अत्र ‘तस्य’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
  6. ‘तस्य मित्रं पत्र-विषयेऽपृच्छत्’-अत्र ‘तस्य’ इति सर्वनामपदं कस्मै. प्रयुक्तम्?
  7. ‘महान् अभियोगः आसीत्’-अत्र विशेषणं किम्?
  8. अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत।

उत्तर:

  1. सामाजिकसेवाम्।
  2. मुम्बईनगरे।
  3. पटेलः मित्रं प्रत्युत्तरं ददौ यत् “पत्नी तु गंता परं कथं मेऽभियोज्योऽपि मृत्युम् आप्नुयात्?”
  4. ‘बहिः’ इति विलोमपदम्।
  5. ‘प्राप्य’ इति पर्यायः प्रयुक्तः।
  6. ‘विठ्ठलभाईपटेलमहोदयाय’ प्रयुक्तम्।
  7. ‘महान्’ इति विशेषणम्।
  8. विठ्ठलभाई पटेलमहोदयः।

(6)
एकदा भीमराव अम्बेडकरमहोदयः उच्चशिक्षार्थं लन्दननगरं गतः। तत्र स साधारणं शाकादिभोजनम् अकरोत् अल्पमूल्यानि वस्त्राणि च अधारयत्। यच्च धनं शिष्टमभवत् तेन पुस्तकानि अक़ीणात्। एकदा तस्मै अर्थशास्त्रपुस्तकस्य आवश्यकता अभवत् तत् च बहुमूल्यम् आसीत्। अतः स पुरातनपुस्तक-विक्रेतुः विपणिं गतवान्। तत् पुस्तकं तत्र अवलोक्य स भृशं प्रासीदत्। स्वसमीपवर्ति सर्वं धनं दत्त्वा स तत् क्रीतवान्। पुस्तकं पठन् स भोजनालये आसन्ह्याम् उपविष्टः। यदैव स भोजनदातारं दृष्टवान् तर्हि ध्यातवान् धनं तु तत्समीपे नास्ति। झटिति उत्थाय तं कथितवान् क्षम्यतां तावदद्य तु मम व्रतमस्ति। भोजनालयाद् निर्गत्य स्वप्रकोष्ठमधिगतवान् सप्ताहैकं यावद् अल्पाहारमेवकरोत् यतो हि सप्ताहैकं भोजनमूल्येन स पूर्वमेव क्रीतवान् अर्थशास्त्रस्य पुरातनपुस्तकम्।

हिन्दी-अनुवाद-एक बार भीमराव अम्बेडकर महोदय उच्च शिक्षा के लिए लन्दन नगर में गए। वहाँ उन्होंने साधारण शाकाहारी भोजन किया और अल्पमूल्य के वस्त्र धारण किए। और जो धन बचा उससे पुस्तकें खरीदीं। एक बार उन्हें अर्थशास्त्र की पुस्तक की आवश्यकता हुई और वह बहुमूल्य थी। इसलिए वे पुरानी पुस्तकों के बेचने वालों के बाजार में गए। वह पुस्तक वहाँ देखकर वे बहुत प्रसन्न हुए। अपने पास का सम्पूर्ण धन देकर उन्होंने वह पुस्तक खरीद ली। पुस्तक पढ़ते हुए वे भोजनालय में कुर्सी पर बैठे थे। जैसे ही उन्होंने भोजन देने वाले को देखा वैसे ही उन्हें ध्यान आया कि उनके पास धन तो नहीं है। शीघ्र ही उठकर उससे कहा—क्षमा कीजिए, आज तो मेरा व्रत है। भोजनालय से निकलकर अपने कमरे पर आ गए और एक सप्ताह तक अल्पाहार ही किया, क्योंकि एक सप्ताह के भोजन-मूल्य से तो उन्होंने पहले ही वह अर्थशास्त्र की पुरानी पुस्तक खरीद ली थी।

केषां छेदनं रोद्धव्यम् RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. अर्थशास्त्रस्य पुस्तकं कीदृशम् आसीत्? (एकपदेन उत्तरत)
  2. किं दत्वा डॉ. अम्बेडकरमहोदयः पुस्तकं क्रीतवा? (एकपदेन उत्तरत)
  3. डॉ. भीमराव अम्बेडकरमहोदयः सप्ताहैकं केन अल्पाहारमकरोत्? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. ‘झटिति उत्थाय तं कथितवान्’ इत्यत्र ‘तम्’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
  5. ‘क्रीतवान्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
  6. ‘क्रेतुः’ इति पदस्य विलोमपदं किमत्र प्रयुक्तम्?
  7. ‘वस्त्राणि’ इत्यस्य विशेषणं किम्?
  8. अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत।

उत्तर:

  1. बहुमूल्यम्।
  2. सर्वधनम्
  3. डॉ. भीमराव अम्बेडकरमहोदयः सप्ताहैकपर्यन्तम् अल्पाहारम् अकरोत् यतो हि स सप्ताहैक भोजनमूल्येन अर्थशास्त्रस्य पुरातनपुस्तकं पूर्वमेव क्रीतवान्।
  4. भोजनदात्रे प्रयुक्तम्/ भोजनदातारं’ इति पदाय प्रयुक्तम्।
  5. ‘सः’ इति कर्तृपदम्
  6. ‘विक्रेतुः’ इति विलोमपदम्
  7. ‘अल्पमूल्यानि’ इति विशेषणम्
  8. भीमराव अम्बेडकर।

(7)
स्वतन्त्रता अस्माकं जीवनस्य शोभा कोऽपि जनः परतन्त्रः भवितुं न इच्छति। बहूनि वर्षाणि अस्माकं देश वैदेशिकानां शासनम् अभवत् पूर्व वाणिज्याय एव ते अत्र आगतः। अत्र तै संगठनस्य अभावः दृष्टः। अतः अचिरादेव ते अस्माकं शासकाः अभवन् वयं भारतीयाः स्वमूर्खतया परतन्त्राः जाताः। एतस्याः पराधीनतायाः दूरीकरणाय असंख्यैः जनैः प्राणाः अर्पिताः। एषा स्वतन्त्रता महता मूल्येन अस्माभिः प्राप्ता। अस्माकं पूर्वजैः पराधीनतायाः कष्टं, घोरः अपमानः च अनुभूतः परन्तु अस्माभिः स्वतन्त्रतायाः प्राप्त्यै किमपि कष्टं न अनुभूतम्, अतः वयं स्वतन्त्रतायाः मूल्यं सम्यक् न जानीमः। स्वतन्त्रतायै वीरैः कृतः श्रमः अनुभूताः यातनाः च वृथा न भवेयुः। देशस्य गौरवस्य सदा रक्षणम् एव अस्माकं सर्वेषां परम कर्त्तव्यम्।

हिन्दी-अनुवाद-स्वतन्त्रता हमारे जीवन की शोभा है। कोई भी व्यक्ति परतन्त्र होना नहीं चाहता। बहुत वर्षों तक हमारे देश में विदेशियों का शासन था। पहले वे व्यापार के लिए ही यहाँ आये थे। यहाँ उन्होंने संगठन का अभाव देखा। अतः शीघ्र ही वे हमारे शासक हो गए। हम भारतीय अपनी मूर्खता से ही गुलाम हो गए। इस गुलामी को दूर करने के लिए असंख्य लोगों ने प्राण दे दिए। यह स्वतन्त्रता बहुत मूल्य से हमने प्राप्त की है। हमारे पूर्वजों ने गुलामी के कष्टों और घोर अपमान का अनुभव किया है, परन्तु हमारे द्वारा स्वतन्त्रता की प्राप्ति के लिए कुछ भी कष्ट का अनुभव नहीं किया गया इसलिए हम स्वतन्त्रता के मूल्य को अच्छी प्रकार से नहीं जानते हैं। स्वतन्त्रता के लिए वीरों के द्वारा किया गया श्रम और अनुभव की गई यातना व्यर्थ नहीं होनी चाहिए। देश के गौरव की सदा रक्षा करना ही हम सबका परम कर्तव्य है।

दुखं किं भवति RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. वैदेशिकैः अत्र आगत्य कस्य अभावः दृष्ट:? (एकपदेन उत्तरेत)
  2. अस्माकं जीवनस्य शोभा का अस्ति? (एकपदेन उत्तरत)
  3. अस्माकं सर्वेषां परमं कर्त्तव्य किम्? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. ‘असंख्यैः’ इति पदं कस्य पदस्य विशेषणम्?
  5. ‘पूर्वं वाणिज्याय ते अत्र आगताः’ इत्यत्र ते इति सर्वनामपदं केभ्य प्रयुक्तम्?
  6. ‘इच्छति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
  7. ‘चिरादेव’ इत्यस्य किं विलोमपदम् अत्र प्रयुक्तम्?
  8. अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत

उत्तर:

  1. संगठनस्य।
  2. स्वतन्त्रता।
  3. महता मूल्येन प्राप्ता स्वतन्त्रता देशस्य च गौरवस्य रक्षणम् एव अस्माकं सर्वेषां परमं कर्त्तव्यम्
  4. ‘असंख्यैः पदं ‘जनैः’ पदस्य विशेषणम्।
  5. ‘ते’ सर्वनामपदं ‘वैदेशिकेभ्यः ‘ प्रयुक्तम्।
  6. ‘जनः’ पदम् इच्छति’ क्रियायाः कर्तृपदम्
  7. ‘अचिरादेव’ इति ‘चिरादेव’ पदस्य विलोमपदम्।
  8. जीवनस्य शोभा-स्वतन्त्रता।

(8)
संसारे जनानां विविधानि रूपाणि दृश्यन्ते। केचन सन्ति महापुरुषाः। ते स्वार्थं परित्यज्य अपि परोपकारं कुर्वन्ति। सामान्याः जनाः स्वहितम् अपि पश्यन्ति परहितम् अपि चिन्तयन्ति। केचन राक्षसाः स्वार्थसाधनाय सर्वेषाम् अहितम् एव कुर्वन्ति परन्तु केचन तु परमनीचाः निरर्थकम् एव सर्वेषां हानि कुर्वन्ति, तेषां कृते तु वस्तुतः शब्दः एव नास्ति। कामं मम एकं नेत्रं नश्येत् परन्तु अपरस्य नेत्रद्वयमेव अवश्यं नश्येत् इत्येव तेषां भावना। ईर्ष्या द्वेषस्य जननी अस्ति। द्वेषः नरं विनाशाय प्रेरयति अद्य सर्वत्र एतादृशाः एव जनाः दृश्यन्ते। स्वार्थसाधनस्य सीमा एवं नास्ति। स्मरणीयं तावत् व्यासस्य वचनद्वयम् “परोपकारः पुण्याय, पापाय परपीडनम्।”

हिन्दी-अनुवाद-संसार में लोगों के विविध रूप दिखाई देते हैं। कुछ महापुरुष हैं। वे स्वार्थ को छोड़कर भी परोपकार करते हैं। सामान्य लोग अपना हित भी देखते हैं। और दूसरों का हित भी सोचते हैं। कुछ राक्षस स्वार्थ सिद्ध करने के लिए सभी का अहित ही करते हैं, किन्तु कुछ तो अत्यन्त नीचे होते हैं जो निरर्थक ही सभी की हानि करते हैं, उनके लिए तो वास्तव में शब्द ही नहीं है। चाहे मेरी एक नेत्र नष्ट हो जाये किन्तु दूसरे के दोनों ही नेत्र नष्ट अवश्य ही होवें, ऐसी ही उनकी भावना होती है। ईष्र्या द्वेष की जननी है। द्वेष मनुष्य को विनाश के लिए प्रेरित करता है। आज सभी जगह ऐसे ही लोग दिखाई देते हैं। स्वार्थ सिद्ध करने की सीमा ही नहीं है। व्यास के दो वचन स्मरण करने चाहिए ‘परोपकार पुण्य के लिए तथा दूसरों को पीड़ित करना पाप के लिए होता है।”

jeevanam pavithram visheshya padam kim RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. ईर्ष्या कस्य जननी अस्ति? (एकपदेन उत्तरत)
  2. कीदृशाः जनाः स्वार्थसाधनाय सर्वेषाम् अहितम् एव कुर्वन्ति? (एकपदेन उत्तरत)
  3. महापुरुषाः किं परित्यज्य अपि परोपकारं कुर्वन्ति? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. प्रेरयति इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
  5. ‘पुण्याय’ इति पदस्य किं विलोमपदमत्र प्रयुक्तम्?
  6. ‘ते स्वार्थ परित्यज्य अपि…’ इत्यत्र ‘ते’ इति सर्वनामपदं केभ्यः प्रयुक्तम्?
  7. ‘विविधानि’ इति पदं कस्य पदस्य विशेषणम्?
  8. अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत।

उत्तर:

  1. द्वेषस्य।
  2. राक्षसवत्
  3. महापुरुषाः स्वार्थं परित्यज्य अपि परोपकारं कुर्वन्ति।
  4. ‘प्रेरयति’ क्रियायाः कर्तृपदम् द्वेषः’ इति
  5. ‘पुण्याय’ इति पदस्य विलोम ‘पापाय’ इति
  6. ‘ते’ सर्वनाम ‘महापुरुषेभ्यः प्रयुक्तम्।
  7. विविधानि इति पदं ‘रूपाणि’ पदस्य विशेषणम्।
  8. परोपकारः पुण्याय।

(9)
केचने जनाः केवलं धनमिच्छन्ति। जीवनस्य निर्वाहाये धनं नूनम् आवश्यकं परन्तु धनम् एव न प्रधानम्। यदि धनस्य अर्जनम् एव जीवनस्य लक्ष्यं भवति तर्हि नरः अधिकाधिकं धनं प्राप्तुं लोभं करोति। तेन मनसः शान्तिः भग्ना भवति। कर्तव्यस्य अकर्तव्यस्य च विवेकः नश्यति। धनमेव सर्वम् इति मत्वा जनाः अंधमकार्याणि कुर्वन्ति किं बहुना, राष्ट्रस्य कल्याणार्थं स्वीकृतं धनमपि राजकीयाः कर्मचारिणः आत्मनः स्वार्थपूर्तये प्रयुज्जते यदि वयं देशस्य उन्नतिम् इच्छामः तदा धने आसक्ति विहाय राष्ट्रस्य सम्माने यशसि च आसक्ताः भवेम। स्वकीयकर्तव्यपालनं निष्ठया कुर्याम। ये जनाः ज्ञानं प्राप्ये महत् कार्यं कुर्वन्ति, कीर्तिसम्पादने आसक्ताः भवन्ति, धनमपि देशस्य उन्नत्यै सहायकरूपेण प्राप्तुमिच्छन्ति, नूनम् ते एव उत्तमाः जनाः। यतः मानो हि महतां धनम्।

हिन्दी-अनुवाद-कुछ लोग केवल धन चाहते हैं। जीवन के निर्वाह के लिए निश्चय ही धन आवश्यक है, परन्तु धन ही प्रधान नहीं है। यदि धन का संग्रह करना ही जीवन का लक्ष्य होता है तो मनुष्य अधिक से अधिक धन प्रान्त करने के लिए लोभ करता है। उससे मन की शान्ति भंग होती है। कर्तव्य और अकर्तव्य का विवेक नष्ट होता है। धन ही सब कुछ है ऐसा मानकर लोग नीच कार्य करते हैं। अधिक क्या, राष्ट्र के कल्याण के लिए स्वीकृत धन को भी सरकारी कर्मचारी अपनी स्वार्थपूर्ति के प्रयोग में लेते हैं। यदि हम देश की उन्नति चाहते हैं तो धन में आसक्ति को छोड़कर राष्ट्र के सम्मान और यश में आसक्त होना चाहिए। अपना कर्तव्य-पालन निष्ठा से करना चाहिए। जो लोग ज्ञान प्राप्त करके महान् कार्य करते हैं, कीर्ति प्राप्त करने में आसक्त होते हैं, धन भी देश की उन्नति के लिए सहायक के रूप में प्राप्त करना चाहते हैं, निश्चय ही वे ही उत्तम लोग हैं। क्योंकि स्वाभिमान ही महापुरुषों की धन है।

सज्जनानां सङ्गति किम भवति RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. जीवने किम् एव न प्रधानम्? (एकपदेन उत्तरत) देशस्य उन्नतिकृते वयं निष्ठया किं कुर्याम? (एकपदेन उत्तरत)
  2. अधिकाधिकलोभेन कस्य कस्य विवेकः नश्यति? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  3. तेन मनसः शान्तिः
  4. भग्ना …………………………. इति वाक्ये ‘तेन’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
  5. ‘प्रयुज्जते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
  6. ‘महत्’ इति पदं कस्य विशेषणम्?
  7. ‘गौणम्’ इति पदस्य किं विलोमपदमत्र प्रयुक्तम्?
  8. अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत।

उत्तर:

  1. धनम्।
  2. स्वीयकर्त्तव्यपालनम्
  3. अधिकाधिकलोभेन कर्त्तव्यस्य अकर्त्तव्यस्य च विवेकः नश्यति
  4. ‘तेन’ सर्वनाम् ‘लोभाय’ प्रयुक्तम्।
  5. ‘कर्मचारिणः’ इति कर्तृपदम्
  6. ‘कार्यम्’ इति पदस्य विशेषणम्।
  7. ‘प्रधानम् इति विलोमपदम्।
  8. मानो हि महतां धनम्।

(10)
जीवने किञ्चिद् ध्येयं परमावश्यकम्। ध्येयप्राप्तौ दृढ़निश्चयः अस्मान् पतनाद् रक्षति दृढ़निश्चयेन जीवनम् उन्नतिपथम् आरोहति। स्वीकृतस्य लक्ष्यस्य पूर्त्यर्थं निरन्तरं परिश्रमः अनिवार्यः। कामं मार्गे कण्टकाः भवेयुः, लक्ष्मीः आयातु गच्छतु वा, मृत्युः अपि भवेत् परन्तु धीराः जनाः स्वकीयं निश्चितमार्गं न त्यजन्ति। राष्ट्रस्य उन्नत्यै एष एव मन्त्रः आवश्यकः। राष्ट्रभवनस्य वयमेव इष्टिकाः। अस्माकं परस्परं स्नेहः सद्भावना चे अत्र सिमेण्टचूर्णम्। अस्मासु मतभेदे सति अपि मनोमालिन्यं न भवेत्। असमाकम् ऐक्यम् अभेद्यम् अजेयं च भवेत्। जीवनस्य विभिन्नेषु क्षेत्रेषु ये महापुरुषाः देशस्य गौरवाय प्रयत्नम् अकुर्वन् तत्रापि मूलं कारणम् अस्ति तेषां कर्तव्यनिष्ठा। अनेकानि कष्टानि सोढ्वा अपि ते ध्येयं प्रति निरन्तर प्रयत्नम् अकुर्वन्, विजयश्रियं च लब्ध्वा देशस्य गौरवं वर्धितवन्तः। एतादृशाः महापुरुषाः एव भारतस्य रत्नानि।

हिन्दी-अनुवाद-जीवन में कुछ ध्येय अत्यन्त आवश्यक हैं। ध्येय-प्राप्ति में दृढ़निश्चय हमारी पतन से रक्षा करता है। दृढ़निश्चय से जीवन उन्नति के मार्ग पर चढ़ता है। स्वीकृत लक्ष्य की पूर्ति के लिए निरन्तर परिश्रम अनिवार्य है। चाहे मार्ग में काँटे होवें, लक्ष्मी आवे या जावे, मृत्यु भी चाहे हो जावे किन्तु धैर्यशाली लोग अपने निश्चित मार्ग को नहीं छोड़ते हैं। राष्ट्र की उन्नति के लिए यही मन्त्र आवश्यक है। राष्ट्र रूपी भवन की हम ही ईंटें हैं। हमारा परस्पर का स्नेह और सद्भावना यहाँ सिमेण्ट का चूर्ण है। हममें मतभेद होने पर भी मन में मलिनता नहीं होनी चाहिए। हमारी एकता अभेद्य एवं अजेय होनी चाहिए। जीवन के विभिन्न क्षेत्रों में जिन महापुरुषों ने देश के गौरव के लिए प्रयत्न किये हैं, उसमें भी मूल कारण उनकी कर्तव्यनिष्ठा है। अनेक कष्टों को सहन करके भी उन्होंने लक्ष्य के प्रति निरन्तर प्रयत्न किये और विजयश्री को प्राप्त करके देश के गौरव को बढ़ाया। इस प्रकार के महापुरुष ही भारत के रत्न हैं।..

विलोमपदम् RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. लक्ष्यस्य पूर्त्यर्थं कः अनिवार्यः? (एकपदेन उत्तरत)
  2. अस्मासु मतभेदे जाते सति किं न भवेत्? (एकपदेन उत्तरत्)
  3. ध्येयप्राप्तौ अस्मान् पतनात् कः रक्षति? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. ‘त्यजन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
  5. ‘मूलम्’ इति पदं कस्य विशेषणम्?
  6. ‘अवनत्यै’ इति पदस्य किं विलोमपदम् अत्र प्रयुक्तम्?
  7. “तेषाम् कर्तव्यनिष्ठा” इत्यत्र ‘तेषाम्’ इति सर्वनामपदं केभ्यः प्रयुक्तम्?
  8. अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत

उत्तर:

  1. परिश्रमः।
  2. मनोमालिन्यम्
  3. ध्येयप्राप्तौ अस्मान् पतनात् दृढ़निश्चयः रक्षति
  4. ‘धीरजनाः’ त्यजन्ति क्रियायाः कर्तृपदम्।
  5. ‘मूलं’ पदं कारणं पदस्य विशेषणम्
  6. उन्नत्यै’ इति विलोमपदम्
  7. ‘तेषाम्’ पदं महापुरुषेभ्यः प्रयुक्तम्
  8. ध्येयस्य आवश्यकता

(11)
‘ऊटी’ अथवा ‘उद्गमण्डलम्’ इति नाम्ना प्रसिद्ध पर्वतीय पर्यटनस्थलं दूरस्थान् समीपस्थान् च पर्यटकान् आकर्षति एतत् स्थल दक्षिणभारते तमिलनाडु-राज्यान्तर्गतं वर्तते। इदं नीलगिरीपर्वतमध्ये समुद्रतलात् 2240 मीटरमितं तुङ्गतायां स्थितम् अस्ति। अस्य प्रदेशस्य अनिन्द्यं प्राकृतिक सौन्दर्यं वीक्ष्य पं. जवाहरलाल नेहरू ‘ऊटी’ पर्वतीयस्थलानां राज्ञा इति अवदत् एतत् स्थलं ‘टोडा’ नाम्ना प्रसिद्धआदिवासीनाम् मूलस्थानम् अस्ति। अत्र अनेकानि दर्शनीय स्थानानि सन्ति, यथा महान् सरोवरः (लेक), गोल्फक्रीड़ा स्थलम्, राजकीय संग्रहालयः, वानस्पतिक-उद्यानम्, कालाहाटी जलप्रपातः, भृदुमलाई -नामकं जीवकेन्दम्, लघुबलरेलयानम् आदिनि। वनस्पतिक-उद्यानस्य दिव्या रमणीयता दर्शकान् मन्त्रमुग्धान् करोति।

‘अस्य पर्यटनस्थलस्य स्वास्थ्यकेन्दस्य च मूल विकासः आग्लाना शासनकाले अभवत् जाहनसुलीवानः 1819 तमे वर्षे अस्यनिर्माणे संलग्नः जातः। अस्य स्थानस्य मूलतः विकासाय स एव श्रेयोभागी। इत्थम् अद्य ‘ऊटी’ दर्शनीय स्थलेषु अतीव आकर्षम् स्थानम् अस्ति।

हिन्दी-अनुवाद-‘ऊटी’ अथवा ‘उदगमण्डल’ नामक प्रसिद्ध पर्वतीय पर्यटन स्थल दूर और समीप के पर्यटकों को आकर्षित करता है। यह स्थान दक्षिण भारत में तमिलनाडु राज्य के अन्तर्गत है। यह नीलगिरी पर्वत के मध्य में समुद्रतल से 2240 मीटर की ऊँचाई पर स्थित है। इस प्रदेश के अलौकिक प्राकृतिक सौन्दर्य को देखकर पं. जवाहरलाल नेहरू ने ‘ऊटी’ को पर्वतीय-स्थलों का राजा कहा था। यह स्थान टोडा’ नाम से प्रसिद्ध आदिवासियों का मूल स्थान है। यहाँ अनेक दर्शनीय स्थान हैं, जैसे—महान् सरोवर (लेक), गोल्फ क्रीड़ा-स्थल, राजकीय संग्रहालय, वनस्पतिउद्यान, कालाहाटी झरना, भृदुमलाई नामक जीवकेन्द्र, लघुबलरेलयान आदि। वनस्पतिउद्यान की दिव्य रमणीयता दर्शकों को मन्त्रमुग्ध कर देती है।

इस पर्यटन स्थल और स्वास्थ्य केन्द्र का मूल विकास अंग्रेजों के शासनकाल में : हुआ था। जाहनसुलीवान सन् 1819 ई. में इसके निर्माण में संलग्न हुआ था। इस स्थान के मूल विकास के लिए वही श्रेय का भागी है। इस प्रकार ‘ऊटी’ दर्शनीय स्थलों में अत्यन्त आकर्षक स्थान है।

समस्या अस्य पदस्य विशेषणपदं लिखत RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. ऊटी’ इति स्थलं दक्षिणभारतस्य कस्मिन् राज्ये वर्तते? (एकपदेन उत्तरत)
  2. उदगमण्डलम्’ इति स्थलम् कस्मात् 2240 मीटरमितं तुङ्गतायां स्थितम्? (एकपदेन उत्तरत)
  3. अस्य पर्वतीयस्थलस्य कयोश्चित् द्वयोः दर्शनीय स्थानयोः नामनी लिखत। (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. अस्य गद्यांशस्य समुचित शीर्षकं लिखत।
  5. ‘दूस्थान-पर्यटकान्’ अत्र किं विशेषण पदं?
  6. अस्य स्थलस्य मूलतः विकासाय सः एव श्रेयोभागी। अत्र ‘सः’ इति सर्वनाम पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
  7. आकर्षति’ क्रियापदस्य कर्तृपदं अवचित्य लिखत।
  8. ‘निन्द्यम् अस्य पदस्य किं विलोम पदं अत्र प्रयुक्तम्?

उत्तर:

  1. तमिलनाडुराज्ये।
  2. समुद्रतलात्।
  3. अस्य पर्वतीस्थलस्य द्वयोः दर्शनीय स्थानयोः महान् सरोवरः राजकीय संग्रहालयः स्तः।
  4. शीर्षक-तमिलनाडुराज्यस्य दर्शनीयस्थानानि
  5. अत्र ‘दूरस्थान्’ विशेषण पदं इति
  6. “सः’ इति सर्वनाम पदं जाहनसुलीवानाय प्रयुक्तम्।
  7. पर्यटन-स्थलं इति कर्तृपदं अस्ति।
  8. निन्द्यं’ अस्य पदस्य विलोम पदं ‘अनिन्द्यं’ इति प्रयुक्तम्।

(12)
अस्मिन् जगति विद्यायाः अतिमहत्त्वम् अस्ति। विधत्ते सदसदज्ञानम्, सा हि विद्या कथ्यते विद्या विनयं ददाति। अतः विद्यायुक्ताः मानवाः विनीताः भवन्ति मानवाः विनयात् पात्रता प्राप्नुवन्ति। पात्रत्वात् धनं प्राप्यते। ततः च सुखम् इति।

अस्मिन् संसारे विद्यामानेषु धनेषु विद्यैव सर्वप्रधानं धनं विद्यते यो हि व्ययकृते नित्यं वर्धते, संचये कृते नश्यति इति अपूर्वः नियमः। चौराः विद्याम् चोरयितुं न शक्नुवन्ति विद्या भ्रातृषु अपि न विभज्यते नृपोऽपि न हरति विद्या सर्वेषां जनानां भूषणम् अस्ति। विद्या कल्पलतेव सर्वं साधयति विद्यया मानवः सर्वत्र आदरं लभते। अतएव विद्याविहीनः जनः पशुवत् भवति। सर्वेषां एतत् कर्त्तव्यमस्ति यत् ते परिश्रमेण विद्याध्ययनं कुर्युः।

हिन्दी-अनुवाद-इस संसार में विद्या का अत्यधिक महत्त्व है। जो सत् और असत् का ज्ञान कराती है, वही विद्या कही जाती है। विद्या विनम्रता देती है। इसलिए विद्या से युक्त मनुष्य विनम्र होते हैं। मनुष्य विनम्रता से योग्यता प्राप्त करते हैं। योग्यता (पात्रता) से धन प्राप्त होता है और उससे सुख प्राप्त होता है। इस संसार में विद्यमान सभी धनों में विद्या ही सबसे प्रधान धन है। जो कि खर्च करने पर हमेशा बढ़ता है और संचय करने से नष्ट होता है, यह अनोखा नियम है। चोर विद्या को चुरा नहीं सकते हैं। विद्या को भाइयों में भी बाँटा नहीं जा सकता है। राजा भी अपहरण नहीं कर सकता है। विद्या सभी लोगों का आभूषण है। विद्या कल्पलता के समान सब कुछ सिद्ध करती है। विद्या से मनुष्य सभी जगह आदर प्राप्त करता है। इसीलिए विद्या से रहित मनुष्य पशु के समान होता है। सभी का यह कर्तव्य है कि वे परिश्रम के साथ विद्याध्ययन करें।

कृतपदं RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. विद्यायुक्ताः मानवाः कीदृशाः भवन्ति? (एकपदेन उत्तरत)
  2. विद्यया मानवः सर्वत्र किम् लभते? (एकपदेन उत्तरत)
  3. का हि विद्या कथयते? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. उपर्युक्तगद्यांशात् ‘शक्नुवन्ति’ इति क्रियायाः कर्तृपदं चित्वा लिखत
  5. ‘अपूर्वः नियमः’ इत्यनयोः पदयोः विशेषणं किम्?
  6. ‘या हि व्ययकृते:…’ अत्र ‘या’ इति सर्वनामपदस्य स्थाने संज्ञापदं किम्?
  7. ‘विद्यायुक्तः’ इति पदस्य विलोमपदमत्र किं प्रयुक्तंम्?
  8. उपर्युक्तगद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत।

उत्तर:

  1. विनीताः।
  2. आदरम्।
  3. विद्यते सदसद्ज्ञानम्, सा हि विद्या कथ्यते।
  4. चौराः।
  5. अपूर्वः।
  6. विद्या।
  7. विद्याविहीनः।
  8. विद्यायाः महत्त्वम्।

(13)
अयम् अस्माकं भारतदेशः अस्ति। यत्र भरतनामकः राजा वसति स्म। तस्य सम्बन्धात् अस्य नाम भारतम् इति। अस्य उत्तरस्यां दिशि हिमालयः पर्वतः, दक्षिणस्याम् च हिन्दमहासागरः अस्ति। अत्र गंगायमुनासरयूगोदावरीप्रभृतयः देवनद्यः प्रवहन्ति, यासां जलेन भारतभूमिः शस्यश्यामला अस्ति इयं वीरप्रसूता भूमि अस्ति।

विविधतायाम् एकता भारतस्य विशेषता अस्ति। अस्माकं राष्ट्रध्वज त्रिवर्णात्मकः। राष्ट्रियवाक्यम्-‘सत्यमेव जयते नानृतम्’। राष्ट्रियचिह्नम् सिंहशीर्षम्, राष्ट्रगीतं, राष्ट्रभाषा च अस्य राष्ट्रीयतायाः मुख्यधाराः सन्ति। संस्कृतभाषा एव अस्य प्राचीनतमा भाषा अस्ति। अस्य देशस्य गौरवम् प्राचीनम् अस्ति। ज्ञानविज्ञाने अयम् देशः विश्वगुरुः इति कथ्यते भारतस्य उन्नत्यै एव अस्माकं समयस्य, धनस्य च अधिकतमः उपयोगः भवेत् इति अयम् अस्माकं संकल्पः। प्रत्येक नागरिकः भारतदेशस्य विकासाय प्रयत्नशीलो भवेत्। यतोहि”जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी।”

हिन्दी-अनुवाद-यह हमारा भारत देश है। जहाँ भारत नाम का राजा रहता था। उसके सम्बन्ध से ही इसका नाम ‘भारत’ है। इसकी उत्तर दिशा में हिमालय पर्वत है और दक्षिण दिशा में हिन्दमहासागर है। यहाँ गंगा, यमुना, सरयू, गोदावरी आदि देवनदियाँ बहती हैं, जिनके जल से भारत की भूमि धन-धान्य से पूर्ण व हरीभरी है। यह वीरों को जन्म देने वाली भूमि है।

विभिन्नता में एकता भारत की विशेषता है हमारा राष्ट्रीय ध्वज तीन वर्षों का है। राष्ट्रीय वाक्य–’सत्यमेव जयते नानृतम्’ (सत्य की ही विजय होती है असत्य, की नहीं)। इसका राष्ट्रीय-चिह्न सिंह का सिर’ है, राष्ट्रगीत और राष्ट्रभाषा इसकी राष्ट्रीयता की मुख्य धारा है। संस्कृत भाषा ही इसकी सबसे प्राचीन भाषा है। इस देश का गौरव प्राचीन है। ज्ञान-विज्ञान में यह देश विश्व-गुरु कहा जाता है। भारत की उन्नति के लिए ही हमारे समय और धन का अधिकतम उपयोग होना चाहिए, ऐसा हमारा संकल्प है। प्रत्येक नागरिक को भारत देश के विकास के लिए प्रयत्नशील होना चाहिए। क्योंकि—-

“माता और मातृभूमि स्वर्ग से भी बढ़कर है।”

कर्तृपदं किम् RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. भारतस्य कस्यां दिशि हिमालय पर्वतः वर्तते? (एकपदेन उत्तरत)
  2. ज्ञानविज्ञाने भारतदेशः कः कथ्यते? (एकपदेन उत्तरत)
  3. अस्माकं राष्ट्रियवाक्यं किमस्ति? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. देवनद्यः’ इति कर्तृषदस्य क्रियापदं किम् प्रयुक्तम्?
  5. ‘वीरप्रसूता’ इति विशेषणस्य विशेष्यपदं किम्?
  6. ‘तस्य सम्बन्धात्’–अत्र ‘तस्य’ इति सर्वनामपदस्थाने संज्ञापदं किम्?
  7. ‘असत्यम्’ इति पदस्य विलोमपदमत्र किम् प्रयुक्तम्?
  8. उपर्युक्तगद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत।

उत्तर:

  1. उत्तरस्याम्
  2. विश्वगुरुः।
  3. अस्माकं राष्ट्रियवाक्यं ‘सत्यमेव जयते नानृतम्’ इति अस्ति।
  4. प्रवहन्ति।
  5. भूमिः
  6. भरतराज्ञः।
  7. सत्यम्।
  8. अस्माकं भारतदेशः।

(14)
अस्मान् परितः यत् वृत्तं वृणोति तत् पर्यावरणम् इति कथ्यते। तद् द्विविधं प्रकृतिनिर्मितं मानवनिर्मितश्च। सम्प्रति संसारे औद्योगिकविकासेन समं पर्यावरणदूषणस्य समस्या सम्मुखीना वर्तते विविधोद्यो गैः। नवाविष्कारैश्च वायुमण्डलं, जलं च प्रदूषितं संजातम्।

जनसंख्याविस्फोटेन, वनानां विनाशेन, वाहनानामपरिमितेन धूमेन, विषमिश्रितरसायनानामुपयोगेन, ध्वनिप्रदूषणेन च सर्वत्र हाहाकारः रोगाः अशान्तिश्च व्याप्ता दृश्यन्ते। अस्याः प्रदूषणसमस्यायाः निवारणाय स्थाने स्थाने वृक्षाः रोपणीयाः। वनानां छेदनं रोद्धव्यम्, राजमार्गम् उभयतः छायावृक्षाः भवेयुः। औद्योगिक यन्त्रशालाः नगरा ग्रामाद् वा दूरे स्थानपनीयाः। दूषितानि जलानि गङ्गादिनदीषु न पतेयुः। पर्यावरणविनाशकः दण्डितः स्यात्। पर्यावरणरक्षणे प्रत्येकं जनः कटिबद्धः भवेत्। भारतसर्वकारोऽपि पर्यावरणसंरक्षणार्थं जनसहयोगेन विविधयोजनाः निर्माति पर्यावरणसंरक्षणम् अस्माकं पुनीतं कर्तव्यं च वर्तते यावद् देशस्य जनाः पर्यावरणस्य रक्षणे कृतसंकल्पाः न भविष्यन्ति, तावद् इयं समस्या तथैव स्थास्यति।

हिन्दी-अनुवाद-हमारे चारों ओर जो वृत्त अर्थात् वातावरण है वह पर्यावरण कहा जाता है। वह दो प्रकार का है—प्रकृति द्वारा निर्मित और मानव द्वारा निर्मित। इस समय संसार में औद्योगिक विकास के साथ पर्यावरण-प्रदूषण की समस्या सामने है। विभिन्न उद्योगों और नवीन आविष्कारों से वायुमण्डल और जल प्रदूषित हो गया है।

जनसंख्या के विस्फोट से, वनों के विनाश से, वाहनों के अपरिमित धुएँ से, विष-मिश्रित रसायनों के उपयोग से और ध्वनि प्रदूषण से सभी जगह हाहाकार, रोग और अशान्ति व्याप्त दिखाई देती है। इस प्रदूषण की समस्या का निवारण करने के लिए जगह-जगह वृक्ष लगाने चाहिए। वनों का काटना रोकना चाहिए, सड़कों के दोनों ओर छायादार वृक्ष होने चाहिए। औद्योगिक कारखाने नगर से या गाँव से दूर होने चाहिए। दूषित जल गंगा आदि नदियों में नहीं गिरना चाहिए। पर्यावरण का विनाश करने वाले को दण्ड दिया जाना चाहिए। पर्यावरण की रक्षा के लिए प्रत्येक व्यक्ति को कटिबद्ध होना चाहिए। भारत सरकार भी पर्यावरण की सुरक्षा के लिए जनसहयोग से विविध योजनाएँ बनाती है। पर्यावरण की रक्षा करना हमारा पवित्र कर्तव्य है। जब तक देश के लोग पर्यावरण की रक्षा के लिए संकल्पयुक्त नहीं होंगे, तब तक यह समस्या उसी प्रकार रहेगी।

क्रियापदस्य RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. अस्मान् परितः यत् आवृणोति तत् किं कथ्यते? (एकपदेन उत्तरत)
  2. पर्यावरणरक्षणे प्रत्येकं जनः कीदृशः भवेत्? (एकपदेन उत्तरत)
  3. किम् अस्माकं पुनीतं कर्तव्यं वर्तते? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. ‘रोपणीयाः’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम् प्रयुक्तम्?
  5. ‘जलानि’ इति विशेष्यस्य विशेषणपदं किम् प्रयुक्तम्?
  6. ‘तद् द्विविधम्’–अत्र ‘तद्’ इति सर्वनामस्थाने संज्ञापदं किम्?
  7. ‘संरक्षकः’ इति पदस्य विलोमपदं चित्वा लिखत।
  8. उपर्युक्तगद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत।

उत्तर:

  1. पर्यावरणम्।
  2. कटिबद्धः।
  3. पर्यावरणसंरक्षणम् अस्माकं पुनीतं कर्तव्यं वर्तते
  4. वृक्षाः
  5. दूषितानि।
  6. पर्यावरणम्।
  7. विनाशकः।
  8. पर्यावरणसंरक्षणम्।

(15)
अस्माकं भारतवर्षे नारीणां स्थानम् अतिमहत्त्वपूर्णं वर्तते यदा-यदा पुरुषशक्तिः पराजिता भवति तदा-तदा नारीशक्तिः सुसंघटिता भूत्वा मानवसमाजं विपद्भ्यः रक्षति। नार्याः योगदानेन एव समाजः सुसंस्कृतः दृश्यते। देया-क्षमा-ममता-त्याग-सहानुभूति-इत्यादयः गुणाः नार्या स्वाभाविकरूपेण वर्तन्ते। स्वतन्त्रतासंग्रामे महाराज्ञी-लक्ष्मीबाई, जीजाबाई, कुशलप्रशासन-व्यवस्थायाम् इन्दिरागांधी महोदया, आरक्षिविभागे उच्चपदस्था किरणबेदी, अन्तरिक्षयात्रायां कल्पना चावला, संगीतक्षेत्रे लतामंगेशकर इति एतासां योगदान के न जानान्ति? अर्थाद् सर्वे जनाः जानान्ति। समाजस्य प्रगतिः नारीप्रगत्याधीना वर्तते यतो हि नरो नारी चेति जीवनरथस्य द्वौ चक्रौ। नारीशिक्षायाः कृते सर्वकारोऽपि निःशुल्क बालिकाशिक्षणयोजनां प्रावर्तयत् येन निर्धनपरिवारस्य बालिकाऽपि शिक्षा प्राप्नोति। देशस्य सर्वांगीणविकासे सर्वेषु क्षेत्रेषु सम्भागिन्यः महिलाः सम्माननीयाः, पूजनीयाः, रक्षणीयाः च। उक्तं च-”यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।”

हिन्दी-अनुवाद-हमारे भारतदेश में नारियों का स्थान अत्यधिक महत्त्वपूर्ण है। जब-जब पुरुष शक्ति पराजित होती है, तब-तब नारी शक्ति संघटित होकर मानवसमाज की विपत्तियों से रक्षा करती है। नारी के योगदान से ही समाज सुसंस्कृत दिखाई देता है। दया, क्षमा, ममता, त्याग, सहानुभूति आदि गुण स्त्रियों में स्वाभाविक रूप से हैं। स्वतन्त्रता-संग्राम में महारानी लक्ष्मीबाई, जीजाबाई, कुशल प्रशासनव्यवस्था में इन्दिरा गांधी महोदया, पुलिस विभाग में उच्च पद पर स्थित किरण बेदी, अन्तरिक्ष यात्रा में कल्पना चावला, संगीत के क्षेत्र में लतामंगेशकर इनके योगदान को कौन नहीं जानते हैं? अर्थात् सभी जानते हैं।

समाज की प्रगति नारी की प्रगति के आधीन है। क्योंकि नर और नारी ये जीवनरूपी रथ के दो पहिए हैं। नारी-शिक्षा के लिए सरकार ने भी निःशुल्क बालिकाशिक्षण योजना को चलाया है जिससे गरीब परिवार की बालिका भी शिक्षा प्राप्त कर सके देश के सर्वांगीण विकास में सभी क्षेत्रों में समान रूप से भागीदार महिलाएँ सम्माननीया, पूजनीया और रक्षा के योग्य हैं। कहा भी गया है-”जहाँ नारियों का सम्मान होता है, वहाँ देवता निवास करते हैं।”

कर्तृपदम् RBSE Class 12 प्रश्नः

  1. कस्य प्रगतिः नारीप्रगत्याधीना वर्तते? (एकपदेन उत्तरत)
  2. यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते तत्र के रमन्ते? (एकपदेन उत्तरत)।
  3. जीवनरथस्य कौ द्वौ चक्रौ? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. ‘विपद्भ्यः रक्षति’–अत्र ‘रक्षति’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
  5. ‘सर्वेषु क्षेत्रेषु’–अत्र विशेष्यपदं किम्?
  6. एतासाम्’ इति सर्वनामस्थाने संज्ञापदं किम्?
  7. ‘नरः’ इति पदस्य विलोमपदं चित्वो लिखत।
  8. उपर्युक्तगद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत।

उत्तर:

  1. समाजस्य।
  2. देवताः
  3. नरो नारी चेति जीवनरथस्य द्वौ चक्रौ।
  4. नारीशक्तिः
  5. क्षेत्रेषु
  6. नारीणाम्।
  7. नारी
  8. नारी-महिमा।

(16)
सर्वासु भाषासु संस्कृतभाषा प्राचीनतमा भाषा अस्ति या परिष्कृता, परिशुद्धा, दोषरहिता भाषा सा संस्कृतभाषा इति कथ्यते विश्वस्य प्राचीनतमाः-चतुर्वेदाः, पुराणानि, रामायणम्, महाभारतम् च अस्याम् एव भाषायाम् लिखिताः सन्ति। भारतस्य सांस्कृतिक महत्त्वम् अस्यामेव भाषायाम् सुरक्षितम् अस्ति। अनया भारतम् एकतायाः सूत्रे निबद्धम्। संस्कृतभाषायाः साहित्यं समुदवत् व्यापकम्। संस्कृतस्य व्याकरणम् अद्वितीयम् अस्ति। अस्माकं संस्कृतिः अस्यामेव प्रतिबिम्बिता वर्तते।

सर्वकारेणापि संस्कृतभाषाध्ययनं अनिवार्यं कृतम्। वर्तमाने भौतिके युगे जीवनोपयोगिनां वस्तूनां, कर्तव्याकर्तव्यज्ञानस्य, धर्म-अर्थ-काममोक्षाणां, नैतिकी-शिक्षायाः ज्ञानस्य च आवश्यकता वर्तते “रामवत् व्यवहारं कुरु न तु रावणादिवत् इति।” अतः संस्कृतसाहित्यम् अस्मभ्यं व्यावहारिक, नैतिक शिक्षा ददाति सम्प्रति देशे सर्वत्रापि अनुशासनहीनता स्वार्थपरता, चरित्रहीनता च दृश्यते, एतत् सर्वं संस्कृतभाषा एवं दूरीकर्तुं सक्षमा। अस्माभिः संस्कृतं पठनीयम्। स्वसंस्कृतेः ज्ञानार्थं संस्कृतज्ञानम् आवश्यकं वर्तते अस्माकं कर्त्तव्यमस्ति यत् संस्कृतस्य प्रचारे-प्रसारे अधिकतम प्रयत्नं कुर्याम।

हिन्दी-अनुवाद-सभी भाषाओं में संस्कृत-भाषा सबसे प्राचीन भाषा है। जो परिष्कृत, परिशुद्ध, दोषरहित भाषा है, वह संस्कृत-भाषा कही जाती है। संसार के सबसे प्राचीन चार वेद, पुराण, रामायण और महाभारत इसी भाषा में लिखे गये हैं। भारत का सांस्कृतिक महत्त्व इसी भाषा में सुरक्षित है। इसके द्वारा भारत को एकता के सूत्र में बाँधा गया। संस्कृत भाषा का साहित्य समुद्र के समान व्यापक है। संस्कृत का व्याकरण अद्वितीय है। हमारी संस्कृति इसी में प्रतिबिम्बत है।

सरकार के द्वारा भी संस्कृत भाषा का अध्ययन अनिवार्य किया गया है। वर्तमान भौतिक युग में जीवनोपयोगी वस्तुओं का, कर्तव्य और अकर्तव्य का ज्ञान, धर्म, अर्थ, काम व मोक्ष का और नैतिक शिक्षा को ज्ञान आवश्यक है।”राम के समान व्यवहार करो, रावण के समान नहीं।” इसलिए संस्कृत-साहित्य हमें व्यावहारिक और नैतिकशिक्षा देता है। इस समय देश में सभी जगह अनुशासनहीनता, स्वार्थपरायणता और चरित्रहीनता दिखाई देती है, इन सबको संस्कृत भाषा ही दूर करने में समर्थ है। हमें संस्कृत पढ़नी चाहिए। अपनी संस्कृति के ज्ञान के लिए संस्कृत का ज्ञान आवश्यक है। हमारा कर्तव्य है कि संस्कृत के प्रचार-प्रसार के लिए अधिकतम प्रयत्न करें।

अस्माकं स्वकीयम् साधनं किं भवति RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. सर्वासु भाषासु का प्राचीनतमा भाषा अस्ति? (एकपदेन उत्तरत)
  2. कस्य व्याकरणम् अद्वितीयम् अस्ति? (एकपदेन उत्तरत)
  3. किमर्थं संस्कृतज्ञानम् आवश्यकं वर्तते? (पूर्णवाक्येन उत्तरंत)
  4. ‘शिक्षाम् ददाति’–अत्र ‘ददाति’ क्रियायाः कर्तृपदं किं प्रयुक्तम्?
  5. ‘प्राचीनतमा भाषा’–इत्यनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
  6. ‘अनया भारतम्’–अत्र ‘अनया’ इति सर्वनामस्थाने संज्ञापदं किम्?
  7. ‘रामवत्’ इति पदस्य विलोमपदं चित्वा लिखत।
  8. उपर्युक्तगद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत।

उत्तर:

  1. संस्कृतभाषा।
  2. संस्कृतस्य।
  3. स्वसंस्कृतेः ज्ञानार्थं संस्कृतज्ञानम् आवश्यकं वर्तते।
  4. संस्कृतसाहित्यम्।
  5. प्राचीनतमा।
  6. संस्कृतभाषाया।
  7. रावणवत्।
  8. संस्कृतभाषायाः महत्त्वम्।

(17) अथ का नाम संस्कृतिः? मनसः आत्मनः च संस्कारः परिष्कारः इति संस्कृति। संस्कृतिः मनः निर्मलं करोति। विश्वसंस्कृतिषु भारतीयसंस्कृतिः प्राचीनतमा, गौरवशालिनी च वर्तते। अनेकाः संस्कृतयः आगताः निर्गताः च किन्तु भारतीयसंस्कृतिः अद्यापि अक्षुण्णा।

भारतीयसंस्कृतेः आदर्शवाक्यानि सन्ति-‘सर्वे भवन्तु सुखिनः’, ‘वसुधैवकुटुम्बकम्’, ‘आत्मवत् सर्वभूतेषु’, ‘अहिंसा परमो धर्मः’, ‘मातृवत् परदारेषु-परदव्येषु लोष्ठवत्’ इत्यादीनि। भारतीयसंस्कृतिः धर्मप्रधाना, वर्णाश्रम-व्यवस्थायुक्ता च अस्ति। कर्मफलं, पुनर्जन्म मोक्षवादः च अस्याः प्रमुखाः सिद्धान्ताः सन्ति। सत्यस्य, त्यागस्य, अहिंसायाः च अत्र महत्त्वं वर्तते। विश्वहितस्य मूलभूताः भावनाः भारतीयसंस्कृतौ उपलभ्यन्ते।

हिन्दी-अनुवाद-संस्कृति किसका नाम है? मन का और आत्मा का संस्कार, परिष्कार ही संस्कृति है। संस्कृति मन को निर्मल करती है। विश्व की संस्कृतियों में भारतीय संस्कृति सबसे प्राचीन और गौरवशाली है। अनेकों संस्कृतियाँ आईं और चली गईं, किन्तु भारतीय संस्कृति आज भी स्थिर है।

भारतीय संस्कृति के आदर्श-वाक्य हैं ‘सभी लोग सुखी रहें’, ‘सम्पूर्ण पृथ्वी ही परिवार है’, ‘सभी प्राणियों को स्वयं के समान समझो’, ‘अहिंसा परम धर्म है’, ‘पराई स्त्री को माता के समान और पराये धन को मिट्टी के समान मानो’ इत्यादि। भारतीय. संस्कृति धर्म-प्रधान है और वर्णाश्रम व्यवस्था से युक्त है। कर्मफल, पुनर्जन्म और मोक्षवाद इसके प्रमुख सिद्धान्त हैं। यहाँ सत्य का, त्याग का और अहिंसा का महत्त्व है। विश्वहित की मूल भावना भारतीय संस्कृति में उपलब्ध होती है।

कर्तृपदं अस्ति RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. का मनः निर्मलं करोति? (एकपदेन उत्तरत)
  2. कः परमोधर्मः? (एकपदेन उत्तरत)
  3. काः भावनाः भारतीयसंस्कृतौ उपलभ्यन्ते? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. भवन्तु’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
  5. ‘प्रमुखाः सिद्धान्ताः’-अत्र विशेष्यपदं किम्?
  6. ‘अस्याः प्रमुखाः’–अत्र ‘अस्याः’ इति सर्वनामस्थाने संज्ञापदं किम्?
  7. ‘हिंसायाः’ इति पदस्य विलोमपदं चित्वा लिखत।
  8. उपर्युक्तगद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत।

उत्तर:

  1. संस्कृतिः।
  2. अहिंसा।
  3. विश्वहितस्य मूलभूताः भावनाः भारतीयसंस्कृतौ उपलभ्यन्ते।
  4. सर्वे।
  5. सिद्धान्ताः।
  6. भारतीयसंस्कृतेः।
  7. अहिंसायाः।
  8. भारतीया संस्कृतिः।

(19)
सतां सज्जनानां संगतिः सत्संगतिः कथ्यते। सज्जनानां सङ्गमेन मानवः सज्जनो वित्तीतः, सभ्यश्च भवति। दुर्जनानां संगत्या मनुष्यो दुर्जनो भवति, पतनं विनाशं च प्राप्नोति। मानवः यादृशानां पुरुषाणां संगतिः करोति सः तादृश एव भवति। मानवस्योपरि संसर्गस्य प्रबलः प्रभावो भवति। अतएवोच्यते “संसर्गजा दोषगुणाः भवन्ति।” बाल्यकाले विशेषतो बालकस्योपरि संसर्गस्य प्रभावो भवति। बालको यादृशैः बालकैः सह संगति करिष्यति तादृश एव भविष्यति। अतः बाल्यकाले दुर्जनैः सह संगतिः कदापि न करणौया। यतोहि दुर्जन संसर्गेण अनेकाः ‘हाँनयः सन्ति। ‘सजनानां संसर्गेण अनेके लाभाः सन्ति। सत्संगत्या मानवः उन्नतिपदं प्राप्नोति। तस्य विद्या कीर्तिश्च वर्धेते। सत्संगतिः पुरुषाणां सर्वमपि कल्याण सम्पादयति। अंतः अस्माभिः कुसंगतिं विहाय सदा सत्संगतिः करणीया।

हिंन्दी-अनुवाद-सज्जनों की सज्जनों के साथ संगति को संत्संगति कहते हैं। सज्जनों की संगति से मानव सज्जन, विनम्र और सभ्य हो जाता है। दुर्जनों की संगति से मनुष्य दुर्जन हो जाता है तथा उसका पतन और विनाश होता है। मानव जैसे पुरुषों की संगति करता है वह वैसा ही हो जाता है। मानव के ऊपर संगति का प्रबल प्रभाव होता है, इसीलिए कहा गया है। श्रेष्ठ संगति से दोष भी गुण हो जाते हैं।”

बाल्यकाल में विशेष रूप से बालक के ऊपर संगति का प्रभाव होता है। बालक जिस प्रकार के बालकों के साथ संगति करेगा वैसा ही होगा। इसलिये बचपन में दुर्जनों के साथ संगति कभी नहीं करनी चाहिए। क्योंकि दुर्जनों की संगति से अनेक हानियाँ सज्जनों की संगति से अनेक लाभ हैं। सत्संगति से मानव उच्च पद प्राप्त करता है। उसकी विद्या और कीर्ति बढ़ती है। सत्संगति पुरुषों के सभी प्रकार के कल्याण सम्पन्न करती है। इसलिए हमें बुरी संगति को छोड़कर सदा सज्जनों की संगति करनी चाहिए।

कर्तृपदं इन संस्कृत RBSE Class 12 प्रश्नाः

  1. मानवस्योपरि कस्य प्रबलः प्रभावो भवति? (एकपदेन उत्तरत)
  2. केषां संसर्गेण अनेके लाभाः सन्ति? (एकपदेन उत्तरत)
  3. अस्माभिः किं विहाय का करणीया? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. उन्नतिपदं प्राप्नोति’–अत्र ‘प्राप्नोति’ क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
  5. यादृशैः बालकैः’ अत्र विशेष्यपदं किम्?
  6. ‘तस्य विद्या कीर्तिश्च वर्धेते’–अत्र ‘तस्य’ इति सर्वनामस्थाने संज्ञापदं किम्?
  7. सज्जनः’ इति पदस्य विलोमपदं चित्वा लिखत।
  8. उपर्युक्तगद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत।

उत्तर:

  1. संसर्गस्य।
  2. सज्जनानाम्।
  3. अस्माभिः कुसंगतिं विहाय सत्संगतिः करणीया।
  4. मानवः।
  5. बालकैः।
  6. मानवस्य।
  7. दुर्जनः।
  8. सत्सङ्गते: महत्त्वम्।

(22)
जीवने श्रमस्य महत्त्वं सर्वे जानन्ति। मानवः श्रममाश्रित्यैव सुखसमृद्धिं प्राप्नोति। जनः सुखं वाञ्छति, मनोरथं पूरयितुमभिलषति, जीवने समुन्नतिं कांक्षते, तत्सर्वस्य साधनं श्रममेव वर्तते। श्रम एवं मानवस्य स्वाभिमानं शारीरिक-शक्तिं च प्रसारयति, सर्वेषु कार्येषु तस्य दक्षतामापादयति। अतएव श्रमेणैव सर्वत्र साफल्यं मिलति।

जनैः सदा सः श्रमः कर्तव्यः यतः सम्पत्तेरुद्भवो भवति, यतोहि व्यर्थं परिश्रमं कुर्वन् नरः पापभाक् भवति। प्रज्ञाः तुर्येऽपि वयसि परमं श्रम न त्यजेयुः। यस्मिन् देशे जनाः पूर्णश्रमपरायणाः भवन्ति, तत्र वसुन्धराः
धनैर्धान्यैः पूर्णा विराजते। धिषणाश्रमसंयोगः सर्वकार्येषु सिद्धिः भवति। अश्रमा धिषणा व्यर्था भवति तथा च अधिषणः श्रमः व्यर्थः भवति। अतएव स्वस्य लोकस्य चोन्नतये सदैव श्रमः कर्त्तव्यः।

हिन्दी-अनुवाद-जीवन में श्रम का महत्त्व सभी जानते हैं। मानव श्रम का आश्रय लेकर ही सुख-समृद्धि को प्राप्त करता है। मनुष्य सुख चाहता है, अपने मनोरथ को पूरा करना चाहता है, जीवन में उन्नति चाहता है, उस सबका साधन श्रम ही है। श्रम ही मानव के स्वाभिमान और शारीरिक शक्ति को फैलाता है, सभी कार्यों में उसे दक्षता प्रदान करता है। इसीलिए श्रम से ही सर्वत्र सफलता मिलती है।

मनुष्यों को हमेशा वैसा परिश्रम करना चाहिए जिससे सम्पत्ति उत्पन्न हो, क्योंकि व्यर्थ का परिश्रम करता हुआ मनुष्य पाप का भागी होता है। बुद्धिमान् को वृद्धावस्था में भी परम श्रम का त्याग नहीं करना चाहिए। जिस देश में लोग पूर्णतया श्रमपरायण होते हैं, वहाँ पृथ्वी धन-धान्य से पूर्ण सुशोभित होती है। बुद्धि और श्रम का संयोग सभी कार्यों में सिद्धि को देने वाला होता है। श्रम के बिना बुद्धि व्यर्थ होती। है और बुद्धि के

बिना श्रम व्यर्थ होता है। इसलिए अपनी और संसार की उन्नति के लिए सदा श्रम करना चाहिए।

भीतिः विलोम पदं किं RBSE Class 12  प्रश्नाः

  1. श्रमेणैव सर्वत्र किं मिलति? (एकपदेन उत्तरत)
  2. व्यर्थं परिश्रमं कुर्वन् नरः कीदृशः भवति? (एकपदेन उत्तरत)
  3. जनैः सदा कीदृशः श्रमः कर्त्तव्यः? (पूर्णवाक्येन उत्तरत)
  4. वाञ्छति’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
  5. ‘सर्वेषु कार्येषु’ अत्र विशेषणपदं किम्?
  6. ‘तस्य दक्षतामापादयति’ अत्र ‘तस्य’ इति सर्वनामस्थाने संज्ञापदं किम्?
  7. ‘जनः’ इति पदस्य पर्यायशब्दं चित्वा लिखते।
  8. उपर्युक्तगद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत।

उत्तर:

  1. साफल्यम्।
  2. पापभाक्।
  3. जनैः सदा सः श्रमः कर्तव्यः यतः सम्पत्तेरुद्भवो भवति।
  4. जनः।
  5. सर्वेषु।
  6. मानवस्य।
  7. नरः।
  8. श्रमस्य महत्त्वम्।

RBSE Solutions for Class 12 Sanskrit