RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 सुभाषितानि

Rajasthan Board RBSE Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 सुभाषितानिः

RBSE Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 पाठ्यपुस्तक के प्रश्नोत्तर

RBSE Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 मौखिक प्रश्न

प्रश्न 1.
अधोलिखितानां शब्दानाम् उच्चारणं कुरुत
नद्यः
नादन्ति
वारिवाहाः
नम्रास्तरवः
नवाम्बुभिर्भूरि
अनुद्धताः
निगूहति
यद्भर्तुरेव
एवास्तमेति
शतान्यपि
भातृभाज्यं
यस्तिष्ठति
सन्मित्रलक्षणमिदं तृणैर्गुणत्वमापन्नैः
उत्तरम्:
[नोट-उपर्युक्त शब्दों का शुद्ध उच्चारण अपने अध्यापकजी की सहायता से कीजिए।]

प्रश्न 2.
अधोलिखित प्रश्नानाम् उत्तराणि वदत
(क) स्वयमेव अम्भः के न पिबन्ति?
उत्तरम्:
नद्यः

(ख) उदयकाले सवितुः वर्णः कीदृशः?
उत्तरम्:
रक्तः

(ग) सर्वधनं प्रधानम् किं?
उत्तरम्:
विद्याधनम्

(घ) तृणैः गुणत्वमापन्नै: के बध्नन्ते?
उत्तरम्:
मत्तदन्तिनः

(ङ) मित्रं कस्मात् निवारयति?
उत्तरम्:
पापात्

(च) कः श्रेष्ठः पुत्रः?
उत्तरम्:
यः सुचरितैः पितरं प्रीणयेत् सः श्रेष्ठः पुत्रः

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 सुभाषितानि

RBSE Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 लिखितप्रश्नाः

प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तरं लिखत
(क) फलोद्गमैः वृक्षाः कथं भवन्ति?
उत्तरम्:
नम्राः

(ख) सम्पत्तौ च विपत्तौ च केषाम् एकरूपता?
उत्तरम्:
महताम्

(ग) सन्मित्रं कुत्र योजयते?
उत्तरम्:
हिताय

(घ) का श्रेष्ठ भार्या?
उत्तरम्:
या भर्तुरेव हितमिच्छति?

(ङ) चौरहार्यं किं नास्ति?
उत्तरम्:
विद्याधनम्

प्रश्न 2.
अधोलिखितप्रश्नानाम् एकवाक्येन उत्तरं लिखत
(क) स्वयं फलानि के न खादन्ति?
उत्तरम्:
वृक्षाः स्वयं फलानि न खादन्ति

(ख) परोपकारिणां स्वभावः कीदृशः भवति?
उत्तरम्:
परोपकारिणः समृद्धिभिः अनुद्धताः भवन्ति

(ग) पञ्च जकाराः के सन्ति?
उत्तरम्:
जननी, जन्मभूमिः, जाह्नवी, जनार्दनः, जनकश्चेति पञ्च जकाराः सन्ति

(घ) सन्मित्रलक्षणं के प्रवदन्ति?
उत्तरम्:
सन्तः सन्मित्रलक्षणं प्रवदन्ति

(ङ) के त्रयं जगति पुण्यकृतो लभन्ते?
उत्तरम्:
श्रेष्ठः पुत्रः, श्रेष्ठा भार्या, श्रेष्ठं मित्रं चेति त्रयं जगति पुण्यकृतो लभन्ते

(च) केषां संहतिः कार्यसाधिका?
उत्तरम्:
अल्पानां वस्तूनामपि संहतिः कार्यसाधिको भवति

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 सुभाषितानि

प्रश्न 3.
रिक्तस्थानस्य पूर्ति कुरुत
उत्तरम्:
(क) परोपकाराय सतां विभूतयः
(ख) अनुद्धता सत्पुरुषाः समृद्धिभिः
(ग) सन्मित्रलक्षणमिदं प्रर्वदन्ति सन्तः
(घ) गच्छन् पिपीलिको याति योजनानां शतान्यपि
(ङ) विद्या धनं सर्वधनम् प्रधानम्।सस्कृत
(च) अल्पानामपि वस्तुनां संहतिः कार्यसाधिका
(छ) यस्तिष्ठति स बान्धवः

प्रश्न 4.
अधोलिखितानां शब्दानां पर्यायवाची शब्दान् लिखतयथा-अम्भः- जलम्
उत्तरम्:
(क) तरुः     –  वृक्षः
(ख) सविता  –  सूर्यः
(ग) जाह्नवी  –  गङ्गा, भागीरथी
(घ) जनकः  –  पिता
(ङ) जननी  –  माता
(च) दन्तिनः –  गजाः
(छ) मित्रं    –  सुहृदः

प्रश्न 5.
अधोलिखितशब्दानां सन्धिविच्छेदं कुरुतयथा–नाम्भः
उत्तरम्:
(क) नवाम्बुभिः      –    नव     +  अम्बुभिः
(ख) परोपकाराय   –    पर     +  उपकाराय
(ग) फलोद्गमैः        –   फल    +  उद्गमैः
(घ) एवैषः             –    एव     +  एषः
(ङ) शतान्यपि        –   शतानि +  अपि
(च) पापान्निवारयति  –  पापात्  +  निवारयति
(छ) भर्तुरेव             –   भर्तुः   +  एव
(ज) नम्रास्तरवः        –   नम्राः  +  तरवः
(झ) यस्तिष्ठति          –   यः     +  तिष्ठति

प्रश्न 6.
अधोलिखितपदानां धातुं लकारं पुरुषं वचनं च लिखत
उत्तरम्:

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 सुभाषितानि - 1
उदाहरण:
RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 8 मृदपि च चन्दनम् - 3

RBSE Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 अन्य महत्त्वपूर्ण प्रश्नोत्तर

वस्तुनिष्ठप्रश्नाः
1. ‘सुभाषितानि’ पाठस्य क्रमः अस्ति
(क) सप्तमः
(ख) नवमः
(ग) एकादशः
(घ) त्रयोदशः

2. ‘वारिवाहा:’ शब्दस्य सरलार्थ: अस्ति
(क) मेघाः
(ख) समुद्रः
(ग) तडागः
(घ) सरिताः

3. ‘प्रवदन्ति’ पदे उपसर्गः अस्ति
(क) वद्
(ख) अन्
(ग) ति
(घ) प्र।

4. ‘भर्तुरेव’ पदस्य सन्धिविच्छेदः भवति
(क) भर्ता + इव
(ख) भर्तुः + एव
(ग) भर्तुः + इव
(घ) भर्तृ  + एव

5. सुभाषितानि पाठानुसारेण चौरहार्यं किं नास्ति?
(क) धनम्
(ख) ज्ञानम्
(ग) सुवर्णम्
(घ) आभूषणम्

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 सुभाषितानि

6. फलौद्रमैः तरवः कीदृशाः भवन्ति?
(क) उन्नता:
(ख) शुष्काः
(ग) दु:खिताः
(घ) नम्राः

7. सविता कीदृशः उदेति अस्तमेति च?
(क) पीतः
(ख) श्वेतः
(ग) रक्तः
घ) कृष्णः

8. कति जकाराः दुर्लभाः सन्ति?
(क) पञ्च
(ख) षङ्
(ग) सप्त
(घ) नव

उत्तराणि:

2. (क)
3. (घ)
4. (ख)
5. (ख)
6. (घ)
7. (ग)
8. (क)

प्रश्न 9.
मञ्जूषात् समुचितपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
खादन्ति, गुणान्, एवैषः, खलु
1. सन्मित्रं ………. प्रकटीकरोति
2. वृक्षाः स्वयं फलानि न ……….
3. नाद्गन्ति शस्यं ………. वारिवाहाः
4. स्वभाव ………. परोपकारिणीम्
उत्तराणि:
1. गुणान्
2. खादन्ति
3. खलु
4. एवैषः

RBSE Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 अतिलघूत्तरात्मकप्रश्नाः

(एकपदेन उत्तरत)
प्रश्न 1.
तरवः कदा नम्राः भवन्ति?
उत्तरम्:
फलोद्गमैः

प्रश्न 2.
आपद्गतं कः न जहाति?
उत्तरम्:
सन्मित्रम्

प्रश्न 3.
उदये अस्तमये च कः रक्तः भवति?
उत्तरम्:
सविता (सूर्यः)

प्रश्न 4.
सर्वधनं प्रधानं किम्?
उत्तरम्:
विद्याधनम्

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 सुभाषितानि

RBSE Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 लघूत्तरात्मकप्रश्नाः

(पूर्णवाक्येन उत्तरत)

प्रश्न 1.
कः पदमेकमपि न गच्छति?
उत्तरम्:
अगच्छन् वैनतेयोऽपि पदमेकमपि न गच्छति

प्रश्न 2.
सतां विभूतयः कस्मै भवन्ति?
उत्तरम्:
सतां विभूतयः परोपकाराय भवन्ति

प्रश्न 3.
समृद्धिभिः के अनुद्धताः भवन्ति?
उत्तरम्:
समृद्धिभिः सत्पुरुषाः अनुद्धताः भवन्ति

प्रश्न 4.
कलत्रम् का भवति?
उत्तरम्:
यद्भर्तुरेव हितमिच्छति तत्कलत्रं भवति

प्रश्न 5.
रेखांकितपदानि आधृत्य प्रश्न निर्माणं कुरुत
(i) वृक्षाः फलानि स्वयं न खादन्ति
(ii) सतां विभूतयः परोपकाराय भवन्ति
(iii) सत्पुरुषाः समृद्धिभिः अनुद्धताः भवन्ति
(iv) सन्मित्रं हिताय योजयते
(v) विद्याधनं सर्वधनं प्रधानम्
(vi) पञ्च जकारो: दुर्लभाः
(vii) सम्पत्तौ च विपत्तौ च महताम् एकरूपता
(viii) फलोद्गमैः वृक्षा नम्राः भवन्ति?
उत्तरम्:
प्रश्न निर्माणम्
(i) वृक्षाः कानि स्वयं न खादन्ति?
(ii) केषां विभूतयः परोपकाराय भवन्ति?
(iii) सत्पुरुषाः कैः अनुद्धताः भवन्ति?
(iv) सन्मित्रं कुत्र योजयते?
(v) किम् सर्वधनं प्रधानम्?
(vi) कति जकाराः दुर्लभाः?
(vii) सम्पत्तौ च विपत्तौ च केषाम् एकरूपता?
(viii) फलोद्गमैः वृक्षाः कीदृशाः भवन्ति?

प्रश्न 6.
रेखांकितपदानां स्थाने कोष्ठके लिखितान् पदान् चित्वा प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) वृक्षाः स्वयं फलानि न खादन्ति ।  (का:/कानि)
(ख) सतां विभूतयः परोपकाराय भवन्ति ।  (कस्य/केषाम्)
(ग) सन्मित्रं गुणान् प्रकटीकरोति।  (क:/कान्)
(घ) विद्याधनं सर्वधनं प्रधानम्।  (किम्/काम्)
उत्तरम्:
प्रश्ननिर्माणम्
(क) वृक्षाः स्वयं कानि न खादन्ति
(ख) केषां विभूतयः परोपकाराय भवन्ति
(ग) सन्मित्रं कान् प्रकटीकरोति
(घ) किम् सर्वधनं प्रधानम्

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 सुभाषितानि

प्रश्न 7.
अधोलिखितान् पदान् चित्वा पद्यस्य ( श्लोकस्य ) पूर्ति कुरुत
गच्छन्……….“याति………..:शतान्यपि
अगच्छन्::…………….:पदमेकं न………
उत्तरम्:
गच्छन् पिपीलिकी याति योजनानां शतान्यपि। अगच्छन् वैनतेयोऽपि पदमेकं न गच्छति।

प्रश्न 8.
सुमेलनं कुरुत

( क )  ( ख )
पिबन्ति नद्यः जन्मभूमिश्च
परोपकाराय योजयते हिताय
पापान्निवारयति स्वयमेव नाम्भः
जननीसतां विभूतय

उत्तरम्:
(i) पिबन्ति नद्यः स्वयमेव नाम्भः
(ii) परोपकाराय सतां विभूतयः
(iii) पापान्निवारयति योजयते हितायः
(iv) जननी जन्मभूमिश्च

प्रश्न 9.
समानार्थकानि पदानि मेलयत
(i) वारिवाहाः – चोरणीयम्
(ii) जहाति   –  गरुडः
(iii) कलत्म्  –  त्यजति
(iv) वैनतेयः  –  गङ्गा
(v) जाह्न      –   वीभार्या
(vi) हार्यम्   –   मेघाः
उत्तरम्:
(i) वारिवाहाः –  मेघाः
(ii) जहाति    –  त्यजति
(iii) कलत्रम्  – भार्या
(iv) वैनतेयः  –  गरुडः
(v) जाह्नवी   –  गङ्गा
(vi) हार्यम्   –  चोरणीयम्

पाठ-परिचय

प्रस्तुत पाठ में जीवन के लिए अत्यन्त उपयोगी, नीतिपूर्ण तथा प्रेरणादायक कुछ श्लोकों (सुभाषितों) का संस्कृत-साहित्य के विभिन्न ग्रन्थों से उधृत किया गया है। इनसे संदाचरण और व्यावहारिक ज्ञान की शिक्षा प्राप्त होती है।

पाठ के कठिन

शब्दार्थ-नद्यः (सरिताः) = नदियाँ। शस्यं (अन्नम्) = अन्न को। वारिवाहाः (मेघा:) = बादल। सतां (सज्जनानाम्) = सज्जनों का। विभूतयः (सम्पदः) = सम्पत्तियाँ। तरवः (पादपाः) = वृक्ष। फलोद्गमैः (फलोत्पत्तिभि:) = फल लगने से। भूरि (अत्यधिकम्) = बहुत अधिक। घनाः (मेघाः) = बादल। अनुद्धताः (विनम्राः) = विनम्र। निवारयति (दूरी करोति) = हटाता है। योजयते (नियोजयते) = जोड़ता है। आपद्गतं (विपत्तिकाले) = संकट के समय। जहाति (त्यजति) = छोड़ता है। ददाति (यच्छति) = देता है। लक्षणम् (पहचानचिह्नानि) = लक्षण। सन्तः (सज्जना:) = सन्तों ने। प्रीणयेत् (प्रसन्नं करोति) = प्रसन्न करता है। भर्तुः (स्वामिनः) = पति। कलत्रम् (भार्या) = पत्नी। आपदि (विपत्तिकाले) = संकट के समय। समक्रियः (समव्यवहारः) = समान व्यवहार वाला। पुण्यकृतो (पुण्यात्मा) = पुण्यशाली। रक्तः (ताम्रवर्ण:) = लाल रंग का। महताम् (महाजनाम्) = महापुरुषों का। याति (गच्छति) = जाती है। वैनतेयः (गरुडः) = गरुड़। जननी (अम्बा) =माँ। जन्मभूमिः (जन्मस्थानम्) = जन्मस्थान। जाह्नवी (भागीरथी) = गंगा। हार्यं (चोरणीयम्) = चुराने योग्य। भाज्यं (विभाजन योग्यम्) = बाँटने योग्य। भारकारि (भारस्वरूपा) = भार स्वरूप। वर्धते (वृद्धि प्राप्नोति) = बढ़ता है। संहतिः (सङ्गठनम्) = संगठन। तृणगुणत्वमापन्नैः (अल्पतृणानि मिलित्वा) = छोटे-छोटे तिनके मिलकर। दन्तिनः (गज:) = हाथी। उत्सवे (उत्सवसमये) = उत्सव के अवसर पर। व्यसने प्राप्ते (सङ्कटकाले) = विपत्ति के समय। दुर्भिक्षे (अकालसमये) = अकाल के समय। राजद्वारे (राज्ञः द्वारे) = राजा के द्वार पर। श्मशाने (शवदाहस्थाने) = श्मशान में। बान्धवः (सुहृदः) = मित्र।

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 सुभाषितानि

पाठ के श्लोकों का हिन्दी-भावार्थ

(1)
पिबन्ति नद्यः स्वयमेव नाम्भः, स्वयं न खादन्ति फलानि वृक्षाः।
नादन्ति शस्यं खलु वारिवाहाः, परोपकाराय सतां विभूतयः॥1॥

हिन्दी-भावार्थ-नदियाँ स्वयं ही अपना जल नहीं पीती हैं। वृक्ष स्वयं अपने फल नहीं खाते हैं। बादल भी अन्न को स्वयं नहीं खाते हैं। वस्तुतः सज्जनों की सम्पत्तियाँ परोपकार (दूसरों का भला करने) के लिए ही होती हैं।

(2)
भवन्ति नम्रास्तरवः फलोद्गमैः, नवाम्बुभिर्भूरि विलम्बिनो घनाः।
अनुद्धताः सत्पुरुषाः समृद्धिभिः, स्वभाव एवैष परोपकारिणाम् ॥2॥

हिन्दी-भावार्थ-परोपकारियों के स्वभाव का वर्णन करते हुए कहा गया है कि वृक्ष फल आने पर झुक (नम्र हो) जाते हैं, अत्यधिक नवीन जल से युक्त होने पर बादल नीचे झुक (लटक) जाते हैं। सत्पुरुष (सन्जन) समृद्धशाली होने पर विनम्र हो जाते हैं। वस्तुतः विनम्र होना परोपकारियों का स्वभाव ही होता है।

(3) पापान्निवारयति योजयते हिताय, गुह्यं निगृहति गुणान् प्रकटीकरोति।
आपद्गतं च न जहाति ददाति काले, सन्मित्रलक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्तः॥3॥

हिन्दी-भावार्थ-सन्तों (सजनों) ने श्रेष्ठ मित्र के लक्षण बतलाते हुए कहा है कि श्रेष्ठ मित्र अपने मित्र को पाप से हटाता है और हितकारी कामों में लगाता है, उसकी गुप्त बातों को छिपाता है और गुणों को प्रकट करता है, संकट के समय साथ नहीं छोड़ता है तथा समय पर सहायता देता है।

(4)
यः प्रीणयेत् सुचरितैः पितरं स पुत्रो, यद्भर्तुरेव हितमिच्छति तत्कलत्रम्।
यन्मित्रमापदि सुखे च समक्रिय एव, एतत्रयं जगति पुण्यकृतो लभन्ते॥4॥

हिन्दी-भावार्थ-जो अपने श्रेष्ठ आचरण से पिता को प्रसन्न करता है, वह श्रेष्ठ पुत्र है। जो अपने पति का ही भला चाहती है, वह श्रेष्ठ पत्नी है। जो मित्र के सुख और दुःख (संकट में) समान व्यवहार वाला होता है, वही श्रेष्ठ मित्र है। इस प्रकार के पुत्र, पत्नी और मित्र ये तीनों संसार में पुण्यशाली को ही प्राप्त होते हैं।

(5)
उदेति सविता रक्तः, रक्तमेवास्तमेति च।
सम्पत्तौ च विपत्तौ च महतामेक रूपता॥5॥

हिन्दी-भावार्थ-सूर्य उदय होते समय लाल रंग का होता है तथा अस्त होने के समय भी वह लाल रंग का ही होता है। महापुरुषों का सम्पत्ति में और विपत्ति में एकसमान ही स्वरूप होता है, अर्थात् महापुरुष जिस प्रकार सम्पत्ति के समय शान्त और प्रसन्न रहते हैं उसी प्रकार विपत्ति के समय भी शान्त एवं प्रसन्न ही रहते हैं।

(6) जननी जन्मभूमिश्च, जाह्नवी च जनार्दनः।
जनकः पञ्चमश्चैव, जकाराः पञ्च दुर्लभाः ॥6॥

हिन्दी-भावार्थ-प्रथम जकार अर्थात् ‘ज’ वर्ण से प्रारम्भ होने वाला शब्द जननी (माता), द्वितीय जकार जन्मभूमि, तीसरा जकार जाह्नवी (गंगा), चौथा जकार जनार्दन (विष्णु भगवान्) तथा पाँचवाँ जकार जनक (पिता) है, ये पांच जकार दुर्लभ अर्थात् कठिनता से प्राप्त होने वाले हैं। इन पाँचों का संसार में सर्वाधिक महत्त्व है।

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit रञ्जिनी Chapter 11 सुभाषितानि

(7) गच्छन् पिपीलिको याति योजनानां शतान्यपि।
अगच्छन् वैनतेयोऽपि, पदमेकं न गच्छति॥7॥

हिन्दी-भावार्थ-चलती हुई चींटी सैकड़ों कोस (योजन) तक चली जाती है, किन्तु न चलता हुआ गरुड़ भी एक पद भी नहीं जाता है। अर्थात् अत्यधिक तेजी से चलने वाला गरुड़ यदि चलने का प्रयास ही नहीं करे तो वह एक कदम भी आगे नहीं बढ़ सकता है, किन्तु धीरे-धीरे चलने पर भी चींटी सैकड़ों कोसों तक चली जाती है। अतः हमें निरन्तर कार्यशील रहना चाहिए।

(8)
न चौरहार्यं न च राजहार्यं, न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि।
व्यये कृते वर्धत एवं नित्यं, विद्याधनं सर्वधनं प्रधानम् ॥8॥

हिन्दी-भावार्थ-विद्या रूपी धन न तो चुराने योग्य है अर्थात् विद्या धन को कोई भी चुराने में समर्थ नहीं है और न ही इसे राजा द्वारा हरण किया जा सकता है। न ही विद्या को भाइयों द्वारा बाँटा जा सकता है और न ही यह भारस्वरूप है। विद्या धन को खर्च करने पर निरन्तर बढ़ता ही है। वस्तुतः विद्यारूपी धन सभी धनों में प्रधान है।

(9)
अल्पानामपि वस्तूनां, संहतिः कार्यसाधिका।
तृणैर्गुणत्वमापन्नेः बध्यन्ते मत्तदन्तिनः॥9॥

हिन्दी-भावार्थ-संगठन में ही शक्ति है। छोटी-छोटी वस्तुओं का भी संगठन कार्य को सिद्ध कर देता है। जैसे छोटे-छोटे तिनके भी मिलकर रस्सी के रूप में मदमस्त हाथी को भी बाँध लेते हैं। अत: हमें संगठित होकर रहना चाहिए।

(10)
उत्सवे व्यसने प्राप्ते, दुर्भिक्षे शत्रुसङ्कटे।
राजद्वारे श्मशाने च, यस्तिष्ठति स बान्धवः ॥10॥

हिन्दी-भावार्थ-उत्सव के अवसर पर, विपत्ति के समये, अकाल के समय, शत्रु के संकट में, राजा के द्वार पर और श्मशान में जो साथ रहता है वही मित्र होता है, अर्थात् इन सभी स्थितियों में साथ देने वाला ही सच्चा मित्र होता हैं।

RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit