Rajasthan Board RBSE Class 12 Sanskrit विजेत्री Chapter 5 मेघदूतपीयूषम्
RBSE Class 12 Sanskrit विजेत्री Chapter 5 पाठ्यपुस्तक के प्रश्नोत्तर
RBSE Class 12 Sanskrit विजेत्री Chapter 5 वस्तुनिष्ठ प्रश्नाः
प्रश्न 1.
यक्ष: कियत् काल पर्यन्तम् शापितः आसीत्
(क) एक मास पर्यन्तम्
(ख) एक वर्ष पर्यन्तम्
(ग) त्रिमास पर्यन्तम्
(घ) षड्मास पर्यन्तम्
उत्तर:
(ख) एक वर्ष पर्यन्तम्
प्रश्न 2.
अतिकोमलं आशा बन्धः कस्य भवति
(क) अङ्गनानाम्।
(ख) पुरुषाणाम्
(ग) यक्षाणाम्।
(घ) मेघस्य
उत्तर:
(क) अङ्गनानाम्।
प्रश्न 3.
क्षामच्छायं भवनमधुना ………………………………. इत्यस्मिन् पदे क्षामच्छायं कः अस्ति
(क) यक्षः।
(ख) भवनम्
(ग) मेघः
(घ) सूर्य:
उत्तर:
(ख) भवनम्
प्रश्न 4.
चातकेभ्यः जलं कः ददाति—
(क) मेघः।
(ख) यक्षः
(ग) इन्द्रः
(घ) कुबेरः
उत्तर:
(क) मेघः।
प्रश्न 5.
अधोलिखितेषु रिक्तस्थानं पूरयत
उत्तर:
1. कामार्ता हि प्रकृतिकृपणाश्चेतनाऽचेतनेषु
2. प्राप्ते मित्रे भवति विमुखः किं पुनर्यस्तथोच्चैः
3. तां कस्याञ्चिद् भवनवलभौ सुप्तपारावतायाम्
4. प्रायः सर्वो भवति करुणा वृत्तिरार्द्वान्तरात्मा।
5. योञ्चा मोघा वरमधिगुणे नाधमे लब्धकामाः।
RBSE Class 12 Sanskrit विजेत्री Chapter 5 लघूत्तरात्मकाः प्रश्नाः
प्रश्न 1.
दूरबन्धुर्गतः कः अस्ति?
उत्तर:
यक्षः
प्रश्न 2.
केषां सम्पदः दुखितजनपीड़ा निवारणाय भवन्ति?
उत्तर:
उत्तमानाम्।
प्रश्न 3.
पाठे यक्षण्याः उपमा कया सह कृता?
उत्तर:
सीतया सह
प्रश्न 4.
मनुष्याणां कृते सुखदुःखयोः दशा किमिव भवति?
उत्तर:
चक्रनेमिक्रमेणेव
RBSE Class 12 Sanskrit विजेत्री Chapter 5 निबन्धात्मकाः प्रश्नाः
प्रश्न 1.
अस्य पाठस्य द्वितीय-तृतीय संख्यकानां पद्यानां सप्रसङ्ग व्याख्या कार्या।
उत्तर:
द्वितीयपद्यम्-धूमज्योतिः ………………………………………… चेतनेषु ॥
प्रसङ्गः-प्रस्तुतपद्यम् अस्माकं पाठ्यपुस्तकस्य ‘मेघदूतपीयूषम्’ इतिशीर्षकपाटाद् उद्धृतम्मूलत: पद्यमिदं महाकविकालिदासविरचितस्य ‘मेघदूतम्’ इति गीतिकाव्यस्य पूर्वमेघात् संकलितःकोऽपि यक्ष: स्वाधिकारात् प्रमत्तः शापग्रस्तः विरहाकुलः रामगिय श्रमेषु वसति ! आषाढस्य प्रथमदिवसे मेषं दृष्ट्वा ए: तस्मै स्वप्रियासमीपे सन्देशं नेतुं निवेदयतिसन्देशवहनं चेतनस्य धर्मः भवति, अचेतनस्य नइत्यस्य समाधानं कुर्वन् स: मेघे प्रति यत् कथयति तस्य वर्णनं पद्येऽस्मिन् कृतम्।
हिन्दी-व्याख्या-धूम, अग्नि, जल और वायु का समूह मेघ कहाँ? समर्थ इन्द्रियों वाले प्राणियों के द्वारा ले जाने योग्य सन्देश के विषय कहाँ? इस तथ्य को प्रिया के जीवन की रक्षा हेतु उत्सुक होने के कारण न गिनते हुए (उस पर विचार न करते हुए) यक्ष ने उस मेघ से प्रार्थना कीक्योंकि कामपीड़ित व्यक्ति चेतन एवं जड़ के विषय में स्वभाव से ही दीन होते हैं अर्थात् जड़-चेतन की बात उनके ध्यान में नहीं आती हैअतएव यक्ष ने जड़ मेघ से भी प्रार्थना की।
संस्कृत-व्याख्या-धूमज्योतिः सलिलमरुताम् = धूमाग्निजलवायूनाम्, सन्निपातः = समूहः, मेघः = जलदः, क्व = कुत्र?पटुकरणैः = समर्थेन्द्रियैः, प्राणिभिः = जीवभिः चेतनैः वा, प्रापणीयाः = प्रापयितव्याः, सन्देशार्थाः = सन्देशस्य विषयाः, क्व = कुत्र, इति = एवम्, औत्सुक्यात् = उत्सुकता वशात्, अपरिगणयन् = अविचारयन्, गुह्यकः = यक्षः, तं = मेघे, ययाचे = प्रार्थयामासहि = यतः, कामार्ताः = मदनपीड़िताः, चेतनाचेतनेषु = चेतनजडेषु विषये, प्रकृतिकृपणाः = स्वभावतो दीनाः (भवन्ति) ॥
तृतीयपद्यम्-जातं वंशे ………………………………………….. लब्धकामा॥
प्रसङ्गः-मूलतः पद्यमिदं पूर्वमेघात् संकलितःविरहाकुल: यक्षः स्वप्रियासमीपे सन्देशाहरणाय मेधं प्रति याचनां करोतिपद्येऽस्मिन् मेघस्य श्रेष्ठतां प्रतिपादयन् यक्षः स्वस्य याचनाया: कारणं वर्णयन् मेघे प्रति कथयति यत्
हिन्दी-व्याख्या-यक्ष मेघ से अपनी प्रार्थना का कारण निवेदन करता हुआ स्तुति करता है कि–हे मेघ ! लोक में प्रसिद्ध पुष्कर और आवर्तक नामक मेघों के कुल में तुम उत्पन्न हुए हो, तुम इच्छानुसार रूप धारण करने वाले तथा इन्द्र के प्रधान पुरुष हो-यह सब मैं अच्छी तरह से जानता हूँइसीलिए (तुम्हारे श्रेष्ठ कुल में उत्पन्न होने से), दुर्भाग्यवश पत्नी से वियुक्त मैं तुम्हारे पास याचक भाव को प्राप्त हुआ हूँक्योंकि श्रेष्ठ व्यक्ति के प्रति की गई प्रार्थना निष्फल होने पर भी श्रेष्ठ होती है, किन्तु गुणहीन व्यक्ति के प्रति की गई प्रार्थना सफल होने पर भी अच्छी नहीं होती
संस्कृत-व्याख्या-(हे मेघ !) त्वाम् = भवन्तम्, भुवनविदिते = लोक प्रसिद्धे, पुष्करावर्तकानाम् = पुष्कराश्च आवर्तकाश्चेति पुष्करावर्तकाः, तन्नाम्नाम् वंशे = कुले, जातम् = प्रसूतम्, उत्पन्नम् वा, मघोनः = इन्द्रस्य, कामरूपं = इच्छारूपधारिणम्, प्रकृतिपुरुषम् = प्रधानपुरुषम्, (अहं = यक्षः) जानामि = अवगच्छामितेन == उच्चकुलोत्पन्नत्वादि गुणयोगित्वेन हेतुना, विधिवशात् = दैववशात्, दूरबन्धुः = वियुक्त पत्नीकः, अहं = यक्ष:, त्वयि = भवति विषये, अर्थित्वं = याचक्रत्वं, गतः = प्राप्तःअधिगुणे = अधिक गुणे पुरुषे विषये, याञ्च = याचना, मोघाऽपि = निष्फला अपि, वरम् = श्रेष्ठम्, ईषत्प्रियम्, (किन्तु) अधमे == गुणहीने (निर्गुणे), लब्धकामा = सफला (अपि याञ्चा:), न वरम् = ईषत्प्रियमपि न भवतीत्यर्थ:।
प्रश्न 2.
पाठे प्रयुक्तानां सूक्तीनां जीवने महत्त्वं प्रतिपादयत।
उत्तर:
प्रस्तुतपाठे मेघदूतात् संकलितेषु पद्येषु याः सूक्तयः सन्ति, तासां जीवने अत्यधिकं महत्त्वं वर्ततेकविना मानवप्रकृते: यथार्थसत्यं प्रतिपादितम्तद्यथा—
(i) कामार्ताः हि ………………………………………….. चेतनेषु।
अस्यां सूक्तौ कविना कामान्धस्य विवेकशून्यता वर्णिताकामार्तानां विवेकशीलता दुर्बला जायतेते चेतनजडेषु भेदं कर्तुं न शक्नुवन्तियथा यक्षः कामान्धो भूत्वा अचेतनं मेघ प्रार्थितवान्अतः जीवने कामभावनायाः वशीभूतो न स्यात्।
(ii) याचा मोघा ………………………………………….. लब्धकामा।
अस्याः सूक्तेः भावोऽयं यत् जीवने अधिगुणे पुंसि याचना कर्तव्या, यदि सा याचना विफला भवेत् तदापि ईषत्प्रिया भवति, किन्तु अधमे कृतयाचना सफलाऽपि न श्रेष्ठाअतः जीवने यत्र-कुत्रापि याचना न करणीया
(iii) आशाबन्ध ………………………………………….. रुणद्धि
”आशा बलवती राजन्” इति भावोऽत्र विद्यतेयथा पतिवियुक्ता अबला पतिप्रत्यागमनाऽऽशयैव प्राणान् धारयति, तथैव विपत्तिकाले भाग्योदयस्य तदनन्तरं च सुखागमनस्य आशयैव जीवन सुखमयं जायतेआशयैव मानवः सततं कर्मशीलः भवतिआशाबन्धः जीवनस्य सर्वमपि कष्टं हरति।
(iv) न क्षुद्रोऽपि ………………………………………….. तथोच्चैः।
कविना अस्यां सूक्तौ लोकसामान्यतथ्यस्य निरूपणं कृतम्प्रायः इदं दृश्यते यत्नीचो दरिद्रो वा जनोऽपि आश्रयं प्राप्तुं मित्रे आगते सति पूर्वकृतम् उपकारं विचार्य तस्मात् मित्रात् विमुखो न भवति, य: श्रेष्ठः जनः तस्य विषयेतु किं वक्तव्यम्अत: जीवने स्वाश्रयागतानां यथाशक्तिः सत्कारः कर्त्तव्यः।
(v) मन्दायते न खलु ………………………………………….. कृत्याः
अत्र कविना प्रतिपादितं यत् सन्मित्रं मित्रस्य कार्ये विलम्बं न करोतिये उत्तमजनाः किमपि कार्यं स्वीकुर्वन्ति, तत्कार्य पूर्णमेव कुर्वन्ति।
(vi) आपन्नार्ति ………………………………………….. ह्युत्तमानाम्।
अस्यां सूक्तौ परोपकारस्य प्रेरणा प्रदत्ताअत्र कथितं यत् श्रेष्ठजनानां सम्पदः पीडितानां पीडाहरणायैव भवतिते स्वस्य सम्पदः परोपकाराय कुर्वन्तियथा मेघः जलधारावर्षणै: वनाग्निं शमयति
(vii) सूर्यापाये ………………………………………….. स्वामभिख्याम्॥ भावोऽयं यत् सूर्यविरहितं कमलमिव पतिविरहितं गृहं न शोभतेकमलं सूर्ये सति अर्थात् दिवसे एव शोभते, तथैव पतिं विना गृहमपि शोभाहीनं प्रतिभाति।
(viii) प्रायः सर्वो भवति ………………………………………….. रान्तरात्माअत्र कविना प्रतिपादितं यत् संसारे यः दयालुः भवति, स: प्रायः करुणस्वभावोऽपि भवतिकरुणस्वभावयुक्तः जनः परपीड़ा स्वकीयपीडां मत्वा दु:खी भवति तथा तस्य सहायतामपि करोति।
(ix) कान्तोदन्तः ………………………………………….. किञ्चिदूनः॥ अत्र कथितं यत् मित्रमुखेन प्राप्तः प्रियतमवृत्तान्तः प्रियसंगमवत् हर्षजनकं भवतिवस्तुतः जीवने शोकसागरनिमग्नस्य जनस्य कृते मित्राणां सान्त्वनावचनं अत्यधिकं लाभप्रद भवतिअत: सदैव मधुरवाक् प्रयोज्या।
(x) कस्यात्यन्तं ………………………………………….. चक्रनेमिक्रमेण
सूक्तमिदं जवने बहुमहत्त्वपूर्ण वर्ततेअत्र प्रतिपादितं यत् संसारे न कस्यापि सर्वदा सुखं, सर्वदा वा दु:खं भवतिसुखं दु:खं च सर्वस्य जीवने क्रमशः तथैव प्रवर्तते, यथा चक्रनेमि क्रमशः नीचैः उपरि च गच्छतिएवमेव जीवने कदाचित् सुखं कदाचित् च दु:खं क्रमेणैव आगच्छतिअतः मानवः दुःखेषु कदापि विचलितः ने स्यात्।
(xi) प्रत्युक्तं हि ………………………………………….. अर्थक्रियैव॥
अत्र कविना प्रतिपादितं यत् सत्पुरुषाणां याचकेषु विषयेषु इच्छितार्थसम्पादनमेव प्रतिवचनं भवति, अर्थात् सत्पुरुषाः करिष्याभीति न वदन्ति अपितु कार्य सम्पाद्य एव उत्तरं प्रस्तुवन्ति।
इत्थं पाठेऽस्मिन् प्रयुक्तानां सूक्तीनां जीवने अत्यधिक महत्वं वर्तते
प्रश्न 3.
पाठस्य एकादश द्वादश संख्यकानां पद्यानां सप्रसङ्गव्याख्या कार्या
उत्तर:
एकादश-पद्यम्-नन्वात्मानं ………………………………………….. चक्रनेमिक्रमेण॥
प्रसङ्गः-प्रस्तुतपद्यम् मूलत: महाकविकालिदासविरचितस्य मेघदूतस्य उत्तरमेघात् संकलितम्कोऽपि विरहपीडित: यक्षः स्वप्रियासमीपं मेघमाध्यमेन यत् सन्देशं प्रेषयति तस्य वर्णनं पद्येऽस्मिन् वर्ततेयक्षः स्वप्रियां सम्बोधनम् कथयति यत्-
संस्कृत-व्याख्या-ननु = हे प्रिये ! बहु = अधिकं, विगणयन् = विचिन्तयन्, ‘ शापान्ते सति एवमेवं करिष्यामिति विचारयन्निति भावः, आत्मानम् = स्वम्, आत्मना एव = स्वेनैव, अवलम्बे = धारयामियथाकथाञ्चित्प्राणान्धारयाभीति भावः, तत् = तस्मात् कारणात्, कल्याणि = हे सुभगे ! त्वमपि, नितराम् = अत्यन्तम्, कातरत्वं = अधीरताम् (भीरुत्वं), मा गमः = न प्राप्नुहि, नो गच्छे:, कस्य = जनस्य, अत्यन्तम् == अत्यधिकं, सुखं = आनन्दः, वा = अथवा, एकान्ततः = नियमतः, दुःखम् = व्यथा, उपनतम् = प्राप्तम्(न कस्यापि सर्वदा सुखं सर्वदा वा दु:खं भवति इत्याशयः), दशा = जनानाम् अवस्था, चक्रनेमिक्रमेण = रथाङ्गपरिधिपरिपाट्या, नीचैः = अधः, उपरि = ऊर्ध्वं च, गच्छति = प्रवर्तते चक्रधारा वज्जन्तोः सुखेदु:खे पर्यावर्तते इति भावः ॥
द्वादश-पद्यम्-कच्चित् सौम्य ………………………………………….. क्रियैव॥
प्रसङ्गः-प्रस्तुतपद्यं महाकविकालिदासविरचितस्य ‘मेघदूतम्’ इति गीतिकाव्यस्य उत्तरमेघात् संकलितम्विरहियक्षः मेघमाध्यमेन स्वप्रियासमीपं स्वस्य प्रणयसन्देशं प्रेषयतिपद्येऽस्मिन् यक्षः मेघ प्रति विश्वासपूर्वकं कथयति यत् सः तस्य कार्यम् अवश्यमेव पूर्ण करिष्यति
संस्कृत-व्याख्या-सौम्य ! = हे साधो मेघ !इदम् मे बन्धुकृत्यम् = पूर्वोक्तं मम यक्षरूपस्य मित्रस्य कार्यम्, त्वया = मेघेन, व्यवसितम् = करिष्यामिति निश्चितं, कच्चित् = किम् (तव तूष्णीभावं अस्वीकृतिसूचकं न शङ्के, यतोहि)प्रत्यादेशात् = करिष्यामि इति उत्तरदानात् (प्रतिवचनात्), भवतः = तव, मेघस्य, धीरताम् = गंभीरता, न कल्पयामि खलु = न समर्थयामि खलु, यतः, याचितः = प्रार्थितः, नि:शब्दोऽपि = गर्जनध्वनि रहितोऽपि, चातकेभ्यः = सारङ्गेभ्यः, जलं = पानीयं, प्रदिशसि = ददासि, हि = यस्मात्, सताम् = सत्पुरुषाणाम्, प्रणयिषु = याचकेषु विषयेषु, ईप्सितार्थक्रिया एव = इच्छितार्थ सम्पादनम् एव, प्रयुक्तम् = प्रतिवचनं (उत्तर) भवति।
RBSE Class 12 Sanskrit विजेत्री Chapter 5 व्याकरणात्मकाः प्रश्नाः
प्रश्न 1.
अधस्तनेषु पदेषु नामोल्लेखपूर्वकं सन्धिकार्यः
उत्तर:
प्रश्न 2.
अधस्तनपदेषु सन्धिविच्छेदो विधेयः
उत्तर:
प्रश्न 3.
अधोलिखितेषु पदेषु नामोल्लेखपूर्वकं समासोविधीयताम्
उत्तर:
प्रश्न 4,
अधोलिखितेषु समस्तपदेषु समासविग्रहोविधीयताम्
उत्तर:
प्रश्न 5.
अधोलिखितेषु सुबन्तपदेषु विभक्तिः वचनञ्च निर्दिश्यताम्
उत्तर:
प्रश्न 6.
निम्नलिखितानां तिङ्गन्त पदानां धातुः लकारः पुरुषः वचनञ्च पृथक्पृथक् निर्दिष्यताम्।
उत्तर:
प्रश्न 7.
अधोलिखितेषु पदेषु प्रकृतिप्रत्ययोः निर्धारणं कुरुत
उत्तर:
प्रश्न 8.
अधोलिखितपदेषु पदेषु धातूपसर्गयोः निर्धारणं कुरुत।
उत्तर:
प्रश्न 9.
अधस्तनेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां शुद्धिं कुरुत
(क) यक्षः भर्तुशापात् क्षीणप्रभावः आसीत्।
(ख) क्षुद्रोऽपि मित्रेण प्राप्ते विमुखः न भवति
(ग) मेघः चातकान् जलं ददाति।
(घ) सूर्याय अस्तं गते कमलं न पुष्यति
(ङ) यक्षः रामगिरिम् दुःखेन जीवनं धारयति स्म।
उत्तर:
(क) भर्तुशापेन,
(ख) मित्रे,
(ग) चातकेभ्यः,
(घ) सूर्ये,
(ङ) रामगिरौ।
प्रश्न 10.
अधस्तनेषु वाक्येषु प्रश्ननिर्माणं कुरुतउत्तर:प्रश्ननिर्माणम्
(क) प्रश्नः-यक्षः कुत्र निवसति स्म?
उत्तर:
यक्ष रामगिरि-आश्रमेषु निवसति स्म।
(ख) प्रश्नः-केषां सन्निपातः क्व मेघः?
उत्तर:
धूमज्योतिःसलिलमरुतांसन्निपातः क्व मेघः
(ग) प्रश्नः-सुखदु:खं कथं क्रमशः नीचैरुपरि भवति?
उत्तर:
सुखदु:खंचक्रनेमिक्रमेण क्रमशः नीचैरुपरि भवति।
RBSE Class 12 Sanskrit विजेत्री Chapter 5अन्य महत्त्वपूर्ण प्रश्नोत्तर
प्रश्नः 1.
निम्नलिखितशब्दानाम् हिन्द्याम् अर्थं लिखत
उत्तर:
प्रश्नः 2.
रेखांकितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
- यक्ष: रामगिर्याश्रमेषु वसतिं चक्रे
- सः भर्तुः शापेन अस्तङ्गमितमहिमा आसीत्
- सन्देशार्था: पटुकरणैः प्राणिभिः प्रापणीयाः भवन्ति
- औत्सुक्यात् गुह्यकः तं येयाचे।
- कामार्ता: चेतनाऽचेतनेषु प्रकृतिकृपणाः भवन्ति।
- मेघः पुष्करावर्तकानां वंशे जातः
- अधिगुणे मोघाऽपि याञ्चा वरम्
- त्वं दिवसगणनातत्परां भ्रातृजायां द्रक्ष्यसि।
- आशाबन्धः अङ्गनानां विप्रयोगे प्रणयि हृदयं रुणद्धि
- आम्रकूटः त्वाम् साधुः वक्ष्यति
- भवान् सूर्ये दृष्टे पुनरपि अध्वशेषं वाहयेत्
- सुहृदाम् अभ्युपेतार्थकृत्याः न मन्दायते।
- उत्तमानां सम्पदः आपन्नाऽऽर्तिप्रशमनफलाः भवन्ति
- सूर्यापाये कमलं स्वामभिख्यां न पुष्यति।
- आन्तरात्मा सर्वः करुणावृत्तिः भवति।
- सीमन्तिनीनां सुहृदुपनतः कान्तोदन्तः संगमात् किञ्चिदूनः भवति।
- अहम् आत्मानम् आत्मना एव अवलम्बे।
- जीवनदशा चक्रनेमिक्रमेण नीचैः उपरि च गच्छति
- प्रत्यादेशात् भवतः धीरतां न कल्पयामि
- सतां प्रणयिषु ईप्सितार्थक्रिया एव प्रत्युक्तम्
उत्तर:
प्रश्ननिर्माणम्
- यक्षः कुत्र वसतिं चक्रे?
- सः भर्तुः शापेन कीदृशः आसीत्?
- सन्देशार्था: कैः प्रापणीयाः भवन्ति?
- कस्मात् गुह्यकः तं ययाचे?
- कामार्ता: केषु प्रकृतिकृपणः भवन्ति?
- मेघः केषां वंशे जात:?
- कुत्र मोघाऽपि याञ्चा वरम्?
- त्वं कीदृशीं भ्रातृजायां द्रक्ष्यसि?
- कः अङ्गनानां विप्रयोगे प्रणयि हृदयं रुणद्धि?
- कः त्वम् साधुः वक्ष्यति?
- भवान् कदा पुनरपि अध्वशेषं वाहयेतू?
- केषाम् अभ्युपेतार्थकृत्याः न मन्दायते?
- उत्तमानां सम्पदः कीदृश्यः भवन्ति?
- सूर्यापाये कमलं किम् न पुष्यति?
- आन्तरात्मा सर्वः कीदृशः भवति?
- सीमन्तिनीनां कः संगमात् किञ्चिदूनः भवति?
- अहम् आत्मानं केन एव अवलम्बे?
- जीवनदशा कथं नीचैः उपरि च गच्छति?
- कस्मात् भवतः धीरतां न कल्पयामि?
- सतां प्रणयिषु किम् प्रत्युक्तम्?
प्रश्नः 3.
अधोलिखितपद्यांशानाम् हिन्दीभाषया भावार्थं लिखत
(i) कामार्ता हि ………………………………… चेतनेषु॥
(ii) याचा मोघा: ………………………………… लब्धकामा॥
(iii) आशाबन्धः ………………………………… रुणद्धि॥
(iv) ने क्षुदोऽपि ………………………………… तथोच्चः॥
(v) मन्दायन्ते न ………………………………… “कृत्याः ॥
(i) आपन्नार्ति ………………………………… ह्युत्तमानाम्॥
(vi) सूर्याऽपाये ………………………………… “स्वामभिख्याम्॥
(viii) प्रायः सर्वो ………………………………… रान्तरात्मा
(ix) कान्तोदन्तः ………………………………… किञ्चिदूनः॥
(x) कस्यात्यन्तं ………………………………… चक्रनेमिक्रमेण॥
(xi) प्रत्युक्तं हि ………………………………… क्रियैव॥
उत्तर:
(i) कामार्ता हि प्रकृतिकृपणाश्चेतनाऽचेतनेषु ॥
सन्दर्भ-मूलतः प्रस्तुत सूक्ति कविकुल कैरव कलाधर कालिदास विरचित दूतकाव्य परम्परा में अग्रणी मेघदूत नामक खण्ड-काव्य से उद्धृत हैयह पूर्वमेघ से अवतरित हैमेघ को देखकर यक्ष की मन:स्थिति अन्यथा हो गईकामान्ध उस यक्ष ने यह भी विचार नहीं किया कि धुआँ अग्नि, जल और वायु का समूह यह मेघ सन्देश पहुँचाने योग्य भी है अथवा नहीं? क्योंकि सन्देश तो कार्यकुशल इन्द्रियों से युक्त चेतन प्राणी ही पहुँचा सकते हैंयक्ष की यह स्थिति क्यों हुई-इस सन्दर्भ में महाकवि कालिदास ने अपनी मान्यता इस सूक्ति के माध्यम से प्रस्तुत की हैकवि का कथन है कि-
भावार्थ-काम पीड़ित व्यक्ति चेतन और जड़ के विषय में स्वभाव से ही दीन होते हैंउनमें जड़ व चेतन में अन्तर करने की बुद्धि उस समय विनष्ट हो जाती हैजड़-चेतन की बात उनके विचार से परे की हो जाती है।
कवि का यहाँ मन्तव्य है कि मदनातुर यक्ष भी मेघ को दूत बनाने की प्रार्थना कर किसी प्रकार का अनौचित्य प्रदर्शित नहीं कर रहा है, क्योंकि वह तो विवेकशून्य हो चुका हैविवेकशून्यता का कारण है-वल्लभा की प्राणरक्षा करनायही स्थिति वाल्मीकि रामायण में हम राम की भी देखते हैं जब वे सीता हरण के पश्चात् ऐसी ही परिस्थिति में लता और वृक्षादिकों से सीता का पता पूछते हैंलोक में ऐसे दृष्टान्त और भी उपलब्ध हैं।
(ii) याचा मोघा वरमधिगुणे नाधमे लब्धकामा॥
सन्दर्भ-मूलतः प्रस्तुत सूक्ति कवि शिरोमणि कालिदास विरचित ‘मेघदूत’ खण्डकाव्य के पूर्वमेघ से उद्भुत हैयह सूक्ति काव्य में उस समय प्रयुक्त हुई हैजबकि यक्ष मेघ को उसके प्रति प्रार्थना करने का कारण व्यक्त करता हैवह कहता हैकि हे मेघ! तुम लोक में प्रसिद्ध पुष्कर तथा आवर्तक नामक मेघों के श्रेष्ठ कुल में उत्पन्न हुए हो, इच्छानुसार रूप धारण करने में सक्षम हो तथा इन्द्र के प्रधान पुरुष हो–यह सब मैं भली प्रकार जानता हूँइसीलिए दुर्भाग्यवश पत्नी से वियुक्त मैं तुम्हारे समीप याचक बनकर आया हूँ।
भावार्थ-क्योंकि श्रेष्ठ व्यक्ति के प्रति की गई प्रार्थना निष्फल होने पर भी अच्छी है परन्तु गुण-हीन व्यक्ति के प्रति की गई प्रार्थना सफल होने पर भी अच्छी नहीं होती है।
कहने का भाव यह है कि यक्ष ने मेघ से उसका सन्देश प्रेयसी तक पहुँचाने के लिए इसलिए निवेदन किया है क्योंकि वह उच्चकुलीन है तथा उसकी प्रार्थना के महत्त्व को समझने में सक्षम हैसाथ ही उच्चकुलीन होने से उसके हृदय में यह पूर्ण विश्वास है कि वह उसकी प्रार्थना पूर्ण होगीसाथ ही यदि प्रार्थना किसी विशिष्ट कारणवश पूरी भी नहीं हुई तो कम-से-कम उसे यह तो सन्तोष होगा कि उसने किसी श्रेष्ठ व्यक्ति से अपनी मनोव्यथा व्यक्त की थीदूसरी ओर यदि किसी नीचे व्यक्ति से प्रार्थना की जाती तथा वह सफल भी हो जाती तो सदैव यह मन में ग्लानि रहती कि किस प्रकार के व्यक्ति को अपने कार्य के लिए कहासाथ ही उस प्रकार का व्यक्ति काम करने हेतु यक्ष से उसके एवज में कुछ अनुचित कार्य भी करवा सकता थासाथ ही यक्ष को भी जब तक कार्य पूरा नहीं होता यह सन्देह रहता कि यह व्यक्ति विश्वासपात्र नहीं था, कहीं और कुछ न कर दे।
अतः सारांश यह है कि जीवन में सदैव गुणविहीन के स्थान पर गुणसम्पन्न एवं उच्चकुलीन व्यक्ति से याचना करना ही श्रेयस्कर है
(iii) आशाबन्धः कुसुमसदृशं प्रायशो ह्यङ्गनानां
सद्य:पाति प्रणयिहृदयं विप्रयोगे रुणद्धि॥
सन्दर्भ-मूलतः यह सूक्ति कविश्रेष्ठ कालिदास विरचित मेघदूत नामक खण्डकाव्य से उद्धृत हैयक्ष मेघ से कहता है कि उसकी पत्नी यक्षिणी उसे (मेघ को) अलकापुरी में अवश्य जीवित मिलेगीइस सन्दर्भ में महाकवि कालिदास ने यक्ष के कथन की पुष्टि उक्त सूक्ति द्वारा की है।
भावार्थ-क्योंकि आशारूपी बन्धन स्त्रियों के अत्यन्त कोमल तथा पति के विरह में टूट जाने वाले प्रेम भरे हृदय को प्रायः टूटने से रोक लेता है।
अर्थात् आशा के बन्धन में बंधी हुई स्त्रियाँ वियोग के दिनों को एक-एक करके व्यतीत करती रहती हैंइस प्रकार विरह की अवधि शनैः-शनैः समाप्त हो जाती है।
अतः यक्ष ने मेघ को आश्वस्त किया है कि उसका सन्देश ले जाने का श्रम व्यर्थ नहीं होगा, उसे उसकी भौजाई अवश्य जीवित मिलेगी
(iv) न क्षुदोऽपि प्रथमसुकृतापेक्षया संश्रयाये,
प्राप्ते मित्रे भवति विमुखः किं पुनर्यस्तथोच्चैः॥
सन्दर्भ-मूलतः प्रस्तुत सूक्ति महाकवि कालिदास विरचित मेघदूत नामक खण्डकाव्य से उद्धृत हैयक्ष मेघ को मार्ग का वर्णन करते हुए उत्तर दिशा में स्थित आम्रकूट नामक पर्वत का परिचय प्रदान करता है तथा कहता है कि वह मेघ को अपने मस्तक पर धारण करेगा–स्वागत करेगाक्योंकि मेघ पूर्व में मूसलाधार वर्षा करके हो–यह सब मैं भली प्रकार जानता हूँइसीलिए दुर्भाग्यवश पत्नी से वियुक्त मैं तुम्हारे समीप याचक बनकर आया हूँ। वन की अग्नि को शान्त करके पर्वत के प्रति उपकार कर चुका है। इस सन्दर्भ में ही उक्त सूक्ति का महाकवि कालिदास ने प्रयोग किया है
भावार्थ-तुच्छ या दरिद्र व्यक्ति भी आश्रय प्राप्त करने हेतु मित्र के आने पर मित्र के द्वारा पूर्व में किए गये उपकार को याद कर विमुख नहीं होता है। जो आम्रकूट इतना श्रेष्ठ है वह आपके द्वारा पूर्वकृत वनाग्निशमन रूप उपकार को देखते हुए क्या आपकी सेवा से विमुख होगा? कदापि नहीं होगी।
प्रस्तुत सूक्ति में कवि ने लोक सामान्य तथ्य का निरूपण किया है। प्रायः देखा जाता है कि नीच या दरिद्र व्यक्ति भी अपने उपकार करने वाले का प्रत्युपकार करते हैं। पुनः यह मेघ वर्षा करके आम्रकूट के वन की आग को बुझा चुका है। इस तरह वह पूर्व में ही एक अच्छा कार्य कर उपकार कर चुका है। अतः आम्रकूट मेघ को अपना मित्र समझेगा तथा निवास हेतु आने पर अवश्य ही उसका स्वागत करेगा, क्योंकि वह श्रेष्ठ भी है।
(v) मन्दायन्ते न खलु सुहृदामभ्युपेतार्थकृत्याः॥
सन्दर्भ-मूलतः प्रस्तुत सूक्ति पूर्वमेघ से उद्धृत है। इस सूक्ति को प्रयोग यक्ष द्वारा मेघ के प्रति किया गया है। यक्ष मेघ से कहता है कि वह देर तक चमकने के कारण थकी हुई बिजली रूपी पत्नी वाला, सोये हुये कबूतरों वाली (जन शून्य) किसी महल की अट्टालिका पर उस रात्रि को व्यतीत कर सूर्योदय होते ही पुनः बचे हुए अलका तक के मार्ग को पार करे। क्योंकि
भावार्थ-मित्र के कार्य को अङ्गीकार करने वाले सज्जन उस कार्य में विलम्ब नहीं करते हैं। अर्थात् उस कार्य को पूर्ण करके ही विश्राम लेते हैं।
कहने का भाव यह है कि सज्जन लोग या तो किसी कार्य को करने की हाँ ही नहीं करते और यदि एक बार स्वीकारोक्ति प्रदान कर देते हैं तो उसे पूरा करके ही चैन लेते हैं। भर्तृहरि ने भी नीतिशतक में ऐसे ही भाव का श्लोक लिखा है
“प्रारब्धमुत्तमगुणा न परित्यजन्ति।”
(vi) आपन्नार्तिप्रशमनफलाः सम्पदो ह्युत्तमानाम्॥
सन्दर्भ-मूलतः प्रस्तुत सूक्ति पूर्वमेघ से उद्धृत है। यक्ष ने रामगिरि से अलकापुरी तक का मेघ के लिए जिस मार्ग का वर्णन किया है, उसमें हिमालय का वर्णन करते समय यक्ष ने कहा है कि वन वायु के चलने पर यदि देवदारु वृक्षों की शाखाओं में टकराव हो तथा चिनगारियाँ उठने लगे व उनसे चमरी गायों के केश समूह को जला चुका वनाग्नि (दावानल) यदि हिमालय को पीड़ित करे तब तुम पर्याप्त वर्षा करके वनाग्नि को शान्त करने में समर्थ हो। क्योंकि तुम उत्तम प्रकृति के हो-
भावार्थ-उत्तम प्रकृति के लोगों की सम्पत्तियाँ विपत्तिग्रस्त लोगों की पीड़ा को हरण करने के फलों वाली होती हैं। अर्थात् उत्तम प्रकृति के लोग अपनी सम्पत्तियों का प्रयोग दु:खियों के दु:खों को दूर करने हेतु करते हैं। वे आपद्ग्रस्त प्राणियों की रक्षा हेतु अपने प्राणों तक की बाजी लगा देते हैं।
यहाँ पर मेघ को भी उत्तम प्रकृति का बताकर कवि ने यह प्रतिपादित किया है। कि उत्तम जनों की सम्पत्तियाँ विपत्तिग्रस्तों की पीड़ा को हरने के लिए होती हैं। हिमालय के वनों में लगी आग से निरीह प्राणियों को मरणान्तक पीड़ा हो रही होगी। मेघ अपनी जलरूपी सम्पत्ति की वर्षा से उन पीड़ितों की सहायता करेगा।
(vii) सूर्याऽपाये न खलु कमलं पुष्यति स्वामभिख्याम्॥
सन्दर्भ-मूलतः यह सूक्ति महाकवि कालिदास विरचित ‘उत्तरमेघ’ से उद्धृत है। यक्ष मेघ से अलकापुरी का वर्णन करने के उपरान्त वहाँ स्थित अपने भवन का वर्णन करता हुआ कहता है कि हे निपुण मेघ! हृदय में धारण किये गये तोरण आदि अविस्मरणीय चिह्नों से तथा द्वार के दोनों ओर चित्रित आकृति वाले शङ्ख और पद्म को देखकर निश्चय ही इस समय मेरे वियोग में क्षीण कान्ति वाले मेरे भवन को पहचान जाओगे। इसी सन्दर्भ में यक्ष ने उक्त सूक्ति का प्रयोग किया है
भावार्थ-‘सूर्य के अस्त हो जाने पर कमल अपनी शोभा को बनाये नहीं रख पाता है, यह निश्चित है।’
सूक्ति का भाव यह है कि जिस प्रकार जब तक सूर्य है तब तक कमल की शोभा है, उसी प्रकार जब तक घर का स्वामी घर में है, उस घर की शोभा है। सब कुछ होते हुए भी बिना गृहस्वामी के घर की शोभा निष्प्रभ प्रतीत होती है। अतः यक्ष के बिना उसका घर निश्चय ही श्रीविहीन होगा। वहाँ सभी भवन श्रीयुक्त होंगे, केवल यक्ष का भवन श्रीविहीन होगा, यह ध्वनित होता है।
(viii) प्रायः सर्वो भवति करुणावृत्तिरार्दान्तरात्मा ॥
‘सन्दर्भ-मूलतः प्रस्तुत सूक्ति कालिदास विरचित मेघदूत खण्डकाव्य के उत्तर मेघ से उद्धृत है। यक्ष विरहिणी यक्षिणी का वर्णन करते हुए मेघ से कहता है कि अत्यन्त दु:ख से शय्या पर रखे हुए आभूषण रहित कोमल देह को धारण करती हुई अबला मेरी प्रिया तुमसे भी नवीन जल रूपी आँसुओं को अवश्य ही निकलवायेगी। इस सन्दर्भ में कवि ने उक्त सूक्ति का प्रयोग किया है जो यक्ष के कथन को मजबूती प्रदान करती है।
भावार्थ-क्योंकि प्रायः कोमल हृदय वाले सभी लोग दयालु स्वभाव के होते हैं। मेघ उस यक्षिणी की दुर्दशा पर ‘नवजलमय आँसू भी बहायेगा’ इस कथन से मेघ की अन्त:करण-कोमलता को प्रदर्शित कर यह बताया गया है कि प्रायः कोमल हृदय (करुण व्यवहार वाला) दयालु स्वभाव वाला होता है। मेघ भी जल भरा होने से आन्तरात्मा (कोमल हृदय) है, अतएव दयालु स्वभाव का है।
सूक्ति का भाव यह है कि जिनका हृदय कोमल है वे दूसरे को दु:खी नहीं देख सकते हैं। वे उसके दु:ख को देखकर स्वयं को भी दु:खी अनुभव करते हैं। लोक के सुख-दुःख को वे अपना सुख-दुःख मानते हैं। यक्ष की दृष्टि में मेघ भी दयालु प्रकृति व कोमल हृदय वाला है।
(ix) कान्तोदन्तः सुहृदुपनतः सङ्गमात् किञ्चिदूनः॥
सन्दर्भ-मूलतः प्रस्तुत सूक्ति उत्तरमेघ से उद्धृत है। इस सूक्ति में वियोग के समय में पति के मित्र द्वारा लाया गया सन्देश विरहिणी के लिए कितना आनन्ददायक होता है—यह प्रतिपादित किया गया है। कवि ने यक्ष के माध्यम से मेघ को कहलवाया है कि जिस प्रकार श्रीराम का सन्देश लेकर हनुमान लंका पहुँचे थे तथा
उनको देखकर सीताजी ने प्रसन्नतापूर्वक हनुमान् के वचनों को सुना, वैसे ही मेघ जब यह कहेगा कि मैं तुम्हारे पति का मित्र हूँ तथा उसके सन्देश को लेकर आया हूँ, तब विरहिणी यक्षिणी उत्कण्ठा से प्रसन्नचित्त वाली हो जायेगी तथा मेघ को देखकर उसका सम्मान करेगी तथा सुनने योग्य सन्देश को सावधान होकर सुनेगी, जैसे सीता ने हनुमान् को सुना था।
भावार्थ-क्योंकि स्त्रियों के लिए पति के मित्र द्वारा लाया गया पति विषयक सन्देश, पति के साथ संगम (मिलन) से कुछ ही कम होता है। अर्थात् उन्हें उस सन्देश को सुनने में वैसी ही आनन्दानुभूति होती है जैसे पति-मिलन में होती है।। कहने का भाव यह है कि पति का सन्देशवाहक तथा उसके द्वारा कहा जाने वाला सन्देश उसकी विरहिणी पत्नी के लिए अत्यन्त प्रिय होता है। वह उस सन्देशवाहक का हृदय के अन्तःस्थल से सम्मान करती है तथा उसके द्वारा कहे जाने वाले प्रिय समाचार को बड़े ध्यान के साथ सुनती है। उसे सुनकर वह अत्यन्त आह्लादित होती है।
(x) कस्यात्यन्तं सुखमुपनतं दुःखमेकान्ततो वा।
नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण॥
सन्दर्भ-मूलतः प्रस्तुत सूक्ति उत्तरमेघ से उद्धृत है। यक्ष मेघ के माध्यम से अपनी पत्नी को सन्देश भेजता हुआ कहता है कि वियोग के कारण तुम्हारी यह दशा हुई है तथा मेरी भी दशा इसी प्रकार की है। मैं भी तुम्हारे बिना सुखी नहीं हूँ। परन्तु यह स्थिति सदैव नहीं रहेगी। शाप की अवधि समाप्त होगी, हम दोनों का पुनः मिलन होगा। पुनः हमारी प्रसन्नता व आमोद-प्रमोद के दिन लौटेंगे। इसी सन्दर्भ में उक्त सूक्ति का प्रयोग किया गया है।
भावार्थ-जीवन में किसे निरन्तर सुख या निरन्तर दुःख ही मिला है? जीवन की दशा तो पहिये के किनारे के समान कभी ऊपर और कभी नीचे जाती रहती है। अर्थात् जीवन में सुख-दु:ख का चक्र निरन्तर घूमता रहता है।
संसार में कोई ऐसा प्राणी नहीं है जो सदैव सुखी ही रहता है तथा न कोई ऐसा प्राणी है जिसे सदैव दुःखी रहना पड़ता है। सुख-दुःख तो आँख-मिचौनी के समान हैं। जो क्रमशः जीवन में चलते रहते हैं। इस कथन द्वारा यह ध्वनित किया है कि पूर्व में हम सुखी थे, वर्तमान में दु:खी हैं तथा पुनः शापावधि समाप्त होने पर सुखी होंगे। अतः धैर्य बनाये रखने की आवश्यकता है।
(xi) प्रत्युक्तं हि प्रणयिषु सतामीप्सितार्थक्रियैव॥
सन्दर्भ-मूलतः प्रस्तुत पंक्ति उत्तरमेघ से उद्धत है। अपने सन्देश वचन को पूर्ण करने से पूर्व यक्ष अपने आपको आश्वस्त करने की दृष्टि से मेघ से कहता है कि हे भद्रं मेघ ! मुझ मित्र का ‘यह कार्य करूंगा’ ऐसा तुमने निश्चय कर लिया है न?’ जब मेघ मौन रहता है तब यक्ष पुनः विश्वास की मुद्रा में कहता है, ‘निश्चय ही आपकी गम्भीरता (चुप्पी) को अस्वीकृति का सूचक नहीं मानता हूँ।’ इस सन्दर्भ में वह चातक पक्षी का दृष्टान्त प्रस्तुत करते हुए कहता है कि प्रार्थना किये जाने पर तुम प्रतिवचन दिये बिना (शब्द के बिना ही) चातकों को जल दे दिया करते हो। अतः यह ठीक ही कहा गया है कि
भावार्थ-सज्जनों का, प्रार्थीजनों के अभीष्ट कार्य को पूर्ण कर देना ही याचकों के प्रति उत्तर (प्रतिवचन) हुआ करता है।
सूक्ति का भाव यह है कि जो सज्जन व्यक्ति होते हैं वे कहने में विश्वास नहीं रखते अपितु चुपचाप कार्य को करते हैं। उनका कथनी की तुलना में करनी में विश्वास होता है। वस्तुतः सज्जनों का स्वीकृति रूप उत्तर उनका कार्य ही होता है। अर्थात् वे प्रार्थना किये जाने पर याचकों के अभिलषित कार्य को पूर्ण कर देते हैं तथा यही उनका उत्तर होता है, स्वीकृति होती है। कहा भी गया है-‘क्रिया केवलमुत्तरम्।’
संसार में जो कहता है किन्तु करता नहीं है, वह दुर्जन कहा जाता है तथा जो कहता नहीं केवल करके दिखाता है, वह सज्जन कहलाता है—यथा ‘नीचो वदति न
कुरुते ने वदति सुजनः करोत्येव।’
मेघ के विषय में भी यह प्रसिद्धि है कि वह शरद् में गरजता है बरसता नहीं और वर्षा ऋतु में बिना गर्जन किये बरसता है
‘गर्जति शरदि ने वर्षति, वर्षति वर्षासु निःस्वनो मेघः॥’
यह मेघ से कहता है कि तुम्हारा मौन मुझे आश्वस्त कर रहा है कि तुम स्वभाव के अनुरूप मेरा कार्य अवश्य कर दोगे।
प्रश्न 4.
अधोलिखितपद्यानाम् अन्वयं लिखत
(i) कश्चित् कान्ता …………………………………. रामगिर्याश्रमेषु ॥
(ii) जातं वंशे …………………………………. लब्धकामा।
(iii) तं चेद्वायौ …………………………………. ‘ह्युत्तमानाम् ॥
(iv) इत्याख्याते …………………………………. किंचिदूनः।
(v) नन्वात्मानं …………………………………. चक्रनेमिक्रमेण।
उत्तर:
[नोट-पाठ के अन्तर्गत पद्यों का हिन्दी-अनुवाद जहाँ दिया गया है, वहाँ पद्य संख्या 1, 3, 7, 10 व 11 का अन्वये देखें। इसी प्रकार अन्य श्लोकों का अन्वय भी वहीं से देखकर लिखिए।]
प्रश्नः 5.
पाठ्यपुस्तकाधारितं भाषिककार्यम्
(क) कर्तृक्रियापदचयनम्प्रश्नः-अधोलिखितपद्यांशेषु कर्तृक्रियापदयोः चयनं कुरुतउत्तर:प्रश्ननिर्माणम्
(i) कश्चित् यक्षः रामगिर्याश्रमेषु वसतिं चक्रे।
(ii) औत्सुक्यात् गुह्यकः तं तयाचे।
(iii) कामार्ता: चेतनाऽचेतनेषु प्रकृतिकृपणाः भवन्ति।
(iv) दूरबन्धुः अहम् त्वयि अर्थित्वं गतः।
(v) त्वम् भ्रातृजायाम् अवश्यं द्रक्ष्यसि।
(vi) आम्रकूटः त्वाम् साधु मूर्ना वक्ष्यति।
(vii) भवान् सूर्ये दृष्टे पुनरपि अध्वशेषं वाहयेत्।
(viii) सूर्यापाये कमलं स्वामभिख्यां न पुष्यति।
(ix) सा उन्मुखी त्वां वीक्ष्य श्रोष्यति एव।
(x) अहम् आत्मानं आत्मना एव अवलम्बे
उत्तर:
(ख) विशेषणविशेष्यचयनम्
प्रश्नः (i)
‘अस्तङ्गमितमहिमा यक्षः रामगिर्याश्रमेषु वसतिं चक्रे।’ इत्यत्र ‘यक्ष: इत्यस्य विशेषणपदं किम्?
उत्तर:
अस्तङ्गमितमहिमा।।
प्रश्न: (ii)
‘पटुकरणै: प्राणिभिः प्रापणीयाः सन्देशार्था: क्व?’ इत्यत्र ‘पटुकरणैः’ इत्यस्य विशेष्यपदं किम्?
उत्तर:
प्राणिभिः।
प्रश्नः (iii)
त्वां मघोनः कामरूपं प्रकृतिपुरुषं जानामि’ इत्यत्र ‘कामरूपम्’ इत्यस्य विशेष्यपदं किम्?
उत्तर:
प्रकृतिपुरुषम्।
प्रश्नः (iv)
‘अधिगुणे मोघा याञ्चा वरम्।’ इत्यत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तर:
मोघा।
प्रश्नः (v)
‘दूरबन्धुः अहं त्वयि अर्थित्व गतः।’ इत्यत्र विशेष्यपदं किम्?
उत्तर:
अहम्
प्रश्नः (vi)
‘अव्यापन्नां भ्रातृजायां त्वम् द्रक्ष्यसि।’ इत्यत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तर:
अव्यापन्नाम्
प्रश्नः (vii)
‘आशाबन्धः सघः पाति प्रणयि हृदयं रुणाब्दि।’ इत्यत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तर:
हृदयम्
प्रश्नः (viii)
‘अधुना मद्वियोगेन क्षामच्छायं भवनं लक्षयेथाः।’ इत्यत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तर:
क्षामच्छायम्
प्रश्नः (ix)
‘त्वामपि नवजलमयम् अस्त्रम् मोचयिष्यति।’ इत्यत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तर:
नवजलमयम्
प्रश्नः (x)
‘त्वमपि नितरां कातरत्वं मा गमः इत्यत्र विशेष्यपदं किम्?
उत्तर:
कातरत्वम्
(ग) सर्वनाम-संज्ञा-प्रयोगः
प्रश्न:
अधोलिखितवाक्येषु रेखांङ्गितपदस्य स्थाने संज्ञापदस्य प्रयोगं कृत्वा वाक्यं पुनः लिखत
- औत्सुक्यात् गुह्यकः तं ययाचे।
- त्वां मघोनः कामरूपं प्रकृतिपुरुषं जानामि।
- अहम् त्वयि अर्थित्वं गतः।
- अविहतगतिः त्वम् भ्रातृजायां द्रक्ष्यसि
- वायौ सरति दवाऽग्निः तं बाधेत्
- इदं मे बन्धुकृत्यं त्वया व्यवसितम्।
उत्तर:
- औत्सुक्यात् गुह्यकः मेघ ययाचे।
- मेघं मघोनः कामरूपं प्रकृतिपुरुषं जानामि।
- अहं मेघे अर्थित्वं गतः।।
- अविहतगतिः मेघः भ्रातृजायां द्रक्ष्यति।।
- वायौ सरति दवाऽग्निः हिमालयं बाधेत्
- इदं मे बन्धुकृत्यं मेघेन व्यवसितम्।
प्रश्नः
अधोलिखितवाक्येषु रेखांङ्गितपदानां स्थाने सर्वनामपदानि लिखते
- त्वं मघोनः कामरूपं प्रकृतिपुरुषं जानामि
- दूरबन्धुः अहम् त्वयि अर्थित्वं गतः।
- अव्यापन्नां तां भ्रातृजायां द्रक्ष्यसि।
- अध्वश्रमपरिगतं त्वाम् साधु वक्ष्यति
- भवनवलभौ तां रात्रिं व्यतीतं करोतु
- एनं दवाग्निं शमयितुं अर्हसि।
- एभिः लक्षणैः क्षामच्छायं भवनं लक्षयेथाः।
- अबलो त्वामपि अस्त्रम् मोचयिष्यति
- प्रायः आन्तरात्मा सर्वः करुणावृत्तिः भवति।
- यक्ष: आत्मानं आत्मना एव अवलम्बे।
उत्तर:
- त्वाम्
- अहम्
- ताम्
- त्वाम्
- ताम्
- एनम्
- एभिः
- सा
- सर्वः
- अहम्
(घ) समानविलोमपदचयनम्
प्रश्नः
अधोलिखितवाक्येषु रेखांङ्गितपदानां पर्यायबोधकपदानि लिखत
- जनकतनयास्नानपुण्योदकेषु तरुषु वसतिं चक्रे।
- धूमज्योतिः सलिल-मरुतां सन्निपातः मेघः क्व?
- त्वां मघोनः कामरूपं प्रकृतिपुरुषं जानामि।
- अधिगुणे मोघा याञ्चा वरम्
- आशाबन्धः अङ्गनानां सद्यः पाति हृदयं रुणद्धि।
- आम्रकूटः सानुमान् त्वाम् वक्ष्यति।
- सुहृदाम् अभ्युपेतार्थकृत्याः न मन्दायते।
- सूर्यापाये कमलं स्वामभिख्यां न पुष्यति।
उत्तर:
- वृक्षेषु
- वारिदः, जलदः।
- इन्द्रस्य, देवराजस्य
- निष्फला।
- स्त्रीणाम्, नारीणाम्
- पर्वतः, शैलः।
- मित्राणाम्
- नीरजं, जलजम्
प्रश्नः
अधोलिखितवाक्येषु रेखांङ्गितपदानां विलोमार्थकपदानि लिखत
- कामार्ताः चेतना ऽचेतनेषु प्रकृतिकृपणाः भवन्ति
- अव्यापन्नां तां त्वम् अवश्यं दृक्ष्यसि।
- त्वाम् साधु मूर्ना वक्ष्यति
- यः तथा उच्चैः सः किं पुनः।।
- भवान् रात्रिं नीत्वा अध्वशेषं वाहयेत्।
- उत्तमानां सम्पदः आपन्नार्तिप्रशमनफलाः भवन्ति।
- कस्य अत्यन्तं सुखं वा एकान्ततः दुःखम् उपनतम्?
- जीवनदशा चक्रनेमिक्रमेण नीचैः उपरि च गच्छति।
उत्तर:
- चेतनेषु
- व्यापन्नाम्
- असाधु
- निम्नैः।
- दिवसम्।
- अधमानाम्
- दु:खम्।
- उपरि
(ङ) कः कं कथयतिप्रश्नः-अधोलिखितपद्यांशेषु कः कं कथयति
(i) त्वां पुष्करावर्तकानां वंशे जातं जानामि।।
(ii) विधिवशाद् दूरबन्धुः अहं त्वयि अर्थित्वं गतः।
(iii) ताम् एकपत्नीं भ्रातृजायां च त्वम् दृक्ष्यसि।
(iv) आम्रकूटः त्वाम् साधु वक्ष्यति।
(v) भवान् सूर्ये दृष्टे पुनरपि अध्वशेषं वाहयेत्
(vi) एनं वारिधारासहतैः अलं शमयितुम् अर्हसि
(vii) साधो ! मवियोगेन क्षामच्छायं भवनं लक्षयेथाः।
(viii) इदं मे बन्धुकृत्यं त्वया व्यवसितं कच्चित्?
उत्तर: